شگفتی عشق | هم‌میهن


«دهقان نوکیسه» [Le Paysan parvenu]، نوشته پی‌یر دو ماریوو [Pierre de Marivaux] کتابی تازه از نشر نیلوفر است؛ اثری که به‌دلیل نگاه موشکافانه‌اش به سلسله‌مراتب اجتماعی، روان‌شناسی شخصیت و ابهامات اخلاقی در جامعه‌ قرن هجدهم فرانسه، اهمیت فراوانی در ادبیات اروپا دارد. این رمان سرگذشت ژاکوب، جوان روستایی ساده‌‌، شاد و خوشگذران اما پرتلاش و زیرکی را روایت می‌کند که از حومه‌ شامپانی به پاریس می‌آید و با استفاده از جذابیت و ذکاوت خود، به‌سرعت در طبقات اجتماعی بالا صعود می‌کند. درباره «دهقان نوکیسه»، گفتنی‌ها و نوشتنی‌ها زیاد است و هرکسی آن را بخواند احتمالاً دلیلی برای جذب دوست داشتن‌اش پیدا می‌کند.



صعود اجتماعی به چه قیمتی
«دهقان نوکیسه» یکی از نخستین آثار ادبی است که موضوع اصلی‌اش، صعود اجتماعی فردی از طبقات پایین به بالاست. ژاکوب که کشاورززاده است و آهی در بساط ندارد، در عرض هفت‌روز به عرش می‌رسد. او در این سفر طبقاتی‌اش به هر دری می‌زند و از انواع و اقسام حربه‌ها استفاده می‌کند تا به یک بورژوای پاریسی تبدیل شود. او که همواره سعی می‌کند فردی شریف، عادل و نیکوکار جلوه کند، پشت سادگی‌اش روشن‌بینی هوشمندانه‌ای دارد و رفته‌رفته درمی‌یابد که برای رسیدن به عناوین و دارایی‌های بالاتر، باید خسته نشود، از پای ننشیند و بیشتر بکوشد.

این سیر تحول شخصیت ژاکوب، الگوی روایت دقیقی است از پسران فقیری که با رسالت شخصی قهرمانانه‌ای به موفقیت می‌رسند و نویسنده هم چنین مضمونی را به‌خوبی در روح اثر تزریق کرده است. «دهقان نوکیسه» نقدی ادبی از پدیده تحرک اجتماعی و اهمیت بازنگری در سلسله‌مراتبی است که براساس رتبه و ظاهر تعیین شده‌اند و تاکید می‌کند ارزش‌ کسب موقعیت از طریق شایستگی است، نه صرفاً تولد.

دو ماریوو «دهقان نوکیسه» را بعد از انتشار بخش‌هایی از کتاب «زندگی ماریان» نوشت. این کتاب نیز سرگذشت دختری یتیم به‌نام ماریان است که برای یافتن جایگاه خود در جامعه تلاش می‌کند. قالب هر دو رمان، بیان خاطرات خودگویانه شخصیت‌هایی منفرد است. راوی اول‌شخص به خواننده اجازه می‌دهد تا نه‌فقط وقایع را دنبال کنند، که با تأملات شخصیت‌ها، رفتارها و انگیزه‌های آنها و بازتاب‌شان بر زندگی دیگران آشنا شوند.

ماریوو در «دهقان نوکیسه» سعی کرده که نشان دهد اثرگذاری رفتاری، مهم‌تر از خود رفتار است. درهم‌آمیزی جهان‌درونی شخصیت اصلی و دیگران، شیوه‌ای بدیع در آن زمان بود که ترکیب آن با زبان طنز، سبک روایی اثر را متمایز کرده است. یکی از دلایلی که ماریوو را در زمره مهم‌ترین نمایشنامه‌نویسان و رمان‌نویسان قرن هجدهم فرانسه جای داده‌، همین است.
کنایه‌‌های موقعیتی و زیرپوستی

سبک ماریوو در «دهقان نوکیسه»، زنده است و نشاط دارد و خواننده را سرحال می‌آورد. کتاب سرشار از صحنه‌های دلپذیر و خواستنی است و نویسنده در به‌تصویر کشیدن ظرافت‌های احساسات بسیار ماهرانه عمل کرده است. ماریوو در این کتاب و کتاب «زندگی ماریان»، لحظه‌ شگفتی عشق، یا لحظه کشف و درک عشق را به زیبایی به تصویر می‌کشد. کتاب اما فراتر از این ظاهر‌بینی است. آنچه ارزشمندش می‌کند، کنایه‌های موقعیتی بجا و زیرپوستی است که با لحنی ظریف اما زیرکانه و قوی‌ به خواننده نقب می‌زند و اجازه نمی‌دهد بر ساحل آرامش بنشیند.

درواقع کتاب یک نقد اجتماعی زیرکانه و واقعی بر جامعه‌ دهه‌ ۱۷۳۰ زده است. به‌همین‌دلیل است که اصطلاح «مارووداژ» برای توصیف سبک ماریوو ساخته شد. این اصطلاح به گفت‌وگوهای ظریف و پر از کنایه درباره عشق اشاره دارد. گرچه ماریوو در زمان خود بسیار به تصنع و پیچیدگی زبانی متهم شد، ولی امروزه به‌عنوان نویسنده‌ای با سبک نوآورانه خاص و نگاه روان‌شناختی بسیار تحسین می‌شود.

پل عقل‌گرایی و رمانتیسم
«دهقان نوکیسه» رمانی ناتمام است؛ مثل دیگر آثار ماریوو. نویسنده‌ای که از چهره‌های شاخص عصر روشنگری به‌شمار می‌رود و یکی از برجسته‌ترین رمان‌نویسان و نمایشنامه‌نویسان قرن هجدهم فرانسه. جز دو کتابی که نام‌شان رفت، او نمایشنامه‌های زیادی هم نوشت مانند؛ بازی عشق و شانس، اعترافات دروغین، جزیره بردگان و پیروزی عشق. دو ماریوو در آثارش به مفاهیمی چون عشق، احساسات و روان انسان، متفاوت نگاه کرد و پایه‌گذار تحولی بنیادین در ادبیات نمایشی و رمان کشورش و فرانسه شد. گفته می‌شود او یکی از نویسنده‌هایی بود که به‌خوبی توانست میان دوران عقل‌گرایی و رمانتیسم پل بزند.

ماریوو پنج فصل کتاب «دهقان نوکیسه» را در سال‌های ۱۷۳۴ تا ۱۷۳۵ نوشت. بعد دست از کار کشید و سکوت کرد. ۲۱ سال بعد، نویسنده‌‌ای ناشناس پیدا شد و سه بخش ساختگی به‌عنوان پایان‌بندی به کتاب اضافه کرد که از نظر سبکی، با ماریوو متفاوت بود. ناتمام ماندن رمان‌های مهم ماریوو از سوی منتقدان مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. برخی آن را به بی‌علاقگی‌اش به ادامه‌دادن مسیر شخصیت‌هایش ربط دادند و عده‌ای هم به خستگی او به‌دلایل روان‌شناختی اشاره کرده‌اند. گرچه هستند کسانی که این ویژگی را به نظام فکری و زیبایی‌شناسی متفاوت‌اش نسبت می‌دهند.

نقد اجتماعی و مذهبی
رمان به‌وضوح روند صعود طبقاتی ژاکوب با تحول پوشش‌ و فراگیری کدهای اجتماعی خاص را به‌تصویر می‌کشد. برای مثال هنگامی که ژاکوب و خانم هابر ازدواج می‌کنند، او رسماً عضوی بورژوازی می‌شود و درنتیجه شمشیر و ردای مردی متمول را به‌دست می‌آورد تا قصد خود را برای ادامه‌ مسیرش علنی کند. گرچه نویسنده در فصل‌های مختلف به کنکاش در ابهامات اخلاقی صعود ژاکوب می‌نشیند، بااین‌حال نقطه اتکای او بر نقد اجتماعی است.

گرچه ژاکوب پله‌های ترقی را یک‌به‌یک طی می‌کند و به نتیجه‌های ملموسی مانند موفقیت مالی و مادی می‌رسد، اما نویسنده خود را در مقام قضاوتگری اخلاقی قرار نمی‌دهد. او سیر رسیدن شخصیت‌اش به‌ نام و نان را بازتابی از جامعه‌ طبقاتی می‌داند و به‌شکل زیرکانه‌ و هوشمندانه‌ای همه‌چیز را زیر سوال می‌برد. حتی در جایی که قهرمان اصلی درگیر اختلافات بین خواهران پرهیزکار می‌شود، ریاکاری و فساد مقام‌های مذهبی را نقد می‌‌کند.

اگر از مهم‌ترین ضعف کتاب که ناتمام‌بودن آن است بگذریم، «دهقان نوکیسه» همان‌طور که نسرین حلالی، مترجم اثر در مقدمه نوشته، داستان یک هوشیاری است و تابلویی از یک جامعه. رمانی موفق و مناسب با روایت اول‌شخص و سبکی که هم‌زمان واقع‌گرایانه‌ و انتقادی است. اثری که محتوایش عاشقانه، زبانش ظریف و بیانش طنازانه است. ماریوو با شخصیت ژاکوب و صعود ظاهراً فرصت‌طلبانه،‌ او را ابزاری برای نقد اجتماعی ظریف و متفکرانه‌ خود قرار می‌دهد. او ارزش شایستگی فردی را در برابر ساختارهای طبقاتی سنتی قرار می‌دهد. این اثر به‌دلیل غنای روان‌شناختی‌، ساختار روایی نوآورانه و نقش محوری‌اش در توسعه‌ رمان‌های اروپایی، اثر مهمی است.