روایتِ تلاش برای بازسازیِ هویت | ایبنا


«اونای آرام» [Quiet flows the una] اثر فاروک شهیچ [Faruk Šehić]، نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار بوسنیایی، یکی از برجسته‌ترین آثار ادبیات معاصر بوسنی و هرزگوین است. این رمان، که متن اصلی آن اولین بار در سال ۲۰۱۱ منتشر شده، اثری عمیق و شاعرانه درباره‌ی جنگ بالکان و تأثیرات آن بر روان و هویت فردی افرادی‌ست که تجربه‌ی این جنگ را از سر گذراندند. نویسنده در این رمان، با محوریت رودخانه‌ی «اونا»، طبیعت و نوستالژی کودکی و زخم‌های جنگ را به هم می‌آمیزد و اثری خلق می‌کند که همزمان، شخصی، محلی و جهانی است.



«اونای آرام» روایتی غیرخطی و چندلایه دارد. این رمان از منظر یک راوی اول‌شخص، به نام مصطفی هوسار، روایت می‌شود. مصطفی به‌نوعی بازتاب‌دهنده‌ی تجربه‌های شخصی خود نویسنده از جنگ و قبل و بعد از آن است. او مردی‌ست که زندگی‌اش تحت تأثیر جنگ بوسنی به دو بخش تقسیم شده است: کودکی آرام و معصومانه در کنار رود «اونا» و بزرگسالی پر از تروما و خاطرات تلخ جنگ.

رمان «اونای آرام» از فصل‌هایی کوتاه و پراکنده تشکیل شده که مثل قطعات یک پازل، گذشته و حال را به هم پیوند می‌زنند. این ساختار غیرخطی، که گاه به شعر نزدیک می‌شود، خواننده را به تأمل در ارتباط میان خاطره، هویت و زمان وامی‌دارد.

رودخانه‌ی «اونا» که نام رمان از آن گرفته شده، نقشی محوری در داستان ایفا می‌کند. این رودخانه نه‌تنها یک مکان جغرافیایی در بوسنی، که نمادی از زندگی و آرامش و مرگ و بازسازی هویت و معنا هم هست. مصطفی در کودکی، روزهایی پر از شادی و سادگی را در کنار رود «اونا» تجربه کرده است؛ روزهایی که به ماهیگیری و بازی در طبیعت و غرق‌شدن در زیبایی‌های جنگل‌ها و آب‌های فیروزه‌ای گذشته است. اما با آغاز جنگ، این رودخانه شاهد ویرانی، مرگ و ازهم‌گسیختگی می‌شود. شهیچ با رفت‌وآمد بین این دو دوره‌ی زمانی – کودکی آرام و جنگ ویرانگر – تضادی عمیق بین زیبایی و وحشت خلق می‌کند. صحنه‌های کودکی، مثل نسیم خنک کنار رودخانه یا صدای جریان آب، با تصاویر خشن جنگ، مانند بمباران‌ها و مرگ هم‌رزمان، در هم تنیده شده و روایتی تأثیرگذار می‌سازد.

ساختار رمان «اونای آرام» به گونه‌ای است که خواننده را در مرز بین خیال و واقعیت نگه می‌دارد. فصل‌های کوتاه و پراکنده، گاه مانند یادداشت‌های روزانه و گاه مانند اشعاری غنایی، گذشته و حال را به هم متصل می‌کنند. این ساختار نه‌تنها بازتاب‌دهنده‌ی ذهن آشوب‌زده‌ی مصطفی‌ست، بلکه به خواننده اجازه می‌دهد تا به‌تدریج قطعات پازل زندگی او را کنار هم بچیند. شهیچ با این شیوه، روایتی خلق کرده که همزمان، خطی و غیرخطی و شخصی و جمعی است.

مضامین اصلی
جنگ و تروما: «اونای آرام» کاوشی عمیق در تأثیرات روانی جنگ است. مصطفی دچار اختلال استرس پس از سانحه است و خاطرات جنگ، مثل سایه‌ای تاریک، بر زندگی‌اش سنگینی می‌کنند. فاروک شهیچ در این رمان، به‌جای تمرکز بر جنبه‌های سیاسی یا نظامی جنگ، به تجربه‌های شخصی و احساسی ناشی از جنگ می‌پردازد و نشان می‌دهد که خشونت چگونه هویت، انسانیت و حتی توانایی برقراری ارتباط با دیگران را نابود می‌کند. صحنه‌های جنگ در رمان، مانند توصیف اجساد در خیابان‌ها یا صدای انفجارها، با دقت و صداقتی بی‌رحمانه به تصویر کشیده شده‌اند.

طبیعت و نوستالژی: رودخانه‌ی «اونا» قلب تپنده‌ی رمان «اونای آرام» است. این رودخانه نمادی از آرامش، پیوستگی و زندگی است. توصیفات نویسنده از طبیعت بوسنی – از جنگل‌های انبوه گرفته تا جریان فیروزه‌ای اونا – پر از جزئیات شاعرانه است و حس نوستالژی برای دنیایی از دست رفته را برمی‌انگیزد. این تصاویر در تضاد با ویرانی جنگ قرار می‌گیرند و عمق احساسی داستان را دوچندان می‌کنند.

طبیعت در «اونای آرام» نه‌تنها پناهگاهی برای راوی است، بلکه یادآوری مداوم چیزی‌ست که جنگ از او و جامعه‌اش ربوده است.

هویت و بازسازی: یکی از پرسش‌های محوری رمان این است که چگونه می‌توان پس از تجربه‌های ویرانگر جنگ، هویت و معنا را بازسازی کرد. مصطفی در این رمان در تلاش است که خود را از میان خاکستر جنگ بازسازی کند، اما خاطرات تکه‌تکه‌شده‌اش مانند پازلی ناقص هستند. این مضمون، به‌ویژه برای نسلی که جنگ بالکان را تجربه کرده‌اند، عمیقاً ملموس است. شهیچ در این رمان با ظرافت نشان می‌دهد که بازسازی هویت نه‌تنها یک فرایند شخصی، بلکه یک چالش جمعی برای جامعه‌ای زخم‌خورده است.

طنز و فرهنگ بوسنیایی: طنز و لطیفه‌های ریشه‌دار در فرهنگ بوسنیایی از دیگر عناصر مضمونی رمان «اونای آرام» است. نویسنده با وارد کردن طنز تلخ و جوک‌های محلی، به این رمان، مانند طنزهای معروف موجو و سولجو، رنگ‌وبویی بوسنیایی به داستان خود می‌دهد. این طنز، هم از سنگینی روایت می‌کاهد و هم نشانگر روحیه‌ی مقاوم مردم بوسنی دربرابر سختی‌هاست. در این رمان می‌بینیم که آدم‌ها، حتی در تاریک‌ترین لحظات، با شوخ‌طبعی و داستان‌های محلی به‌دنبال راه‌هایی برای بقا و حفظ انسانیت خود هستند.

ویژگی‌های سبکی
فاروک شهیچ در «اونای آرام» ترکیبی بی‌نظیر از شاعرانگی و واقع‌گرایی را ارائه داده است. او با استفاده از تصاویر بصری قدرتمند و توصیفات دقیق، خواننده را به دنیای داستان می‌کشاند. مثلاً توصیفات او از رودخانه‌ی «اونا» - رنگ فیروزه‌ای آب، صدای جریان آن و انعکاس نور خورشید بر سطحش – چنان زنده و ملموس است که خواننده خود را در کنار رودخانه احساس می‌کند. در مقابل، صحنه‌های جنگ با لحنی تند و گاه بی‌رحمانه توصیف می‌شوند؛ صدای انفجارها، بوی خون و خاکستر و وحشت از مرگ. این تضاد بین زیبایی طبیعت و خشونت جنگ، عمقی احساسی و فلسفی به رمان می‌بخشد. زبان رمان گاه، با جملاتی کوتاه و ریتمیک که احساسات راوی را منتقل می‌کنند، به شعر نزدیک می‌شود. شهیچ، به‌ویژه در توصیف «اونا»، از استعاره‌ها و تصاویر نمادین استفاده می‌کند تا به کاوش در مفاهیمی مانند زندگی، مرگ و باززایی بپردازد. این شاعرانگی، همراه با صداقت عریان در روایت تجربه‌های جنگ، «اونای آرام» را به اثری تبدیل کرده که هم قلب را به تپش می‌اندازد و هم ذهن را به تأمل وامی‌دارد.

رمان «اونای آرام» نه‌تنها داستانی درباره‌ی جنگ بوسنی، بلکه اثری جهانی درباره‌ی انسانیت، معصومیت از دست رفته و جست‌وجوی معنا در جهانی پرآشوب است. این رمان به‌خاطر توانایی‌اش در پیوند دادن تجربه‌های بومی و محلی با مضامین جهانی، مورد تحسین قرار گرفته است.

مطالعه‌ی این رمان برای خوانندگان فارسی‌زبان، فرصتی‌ست برای درک بهتر تاریخ و فرهنگ بوسنی و در عین حال، تأملی در تأثیرات جنگ بر روان انسان، فارغ از جغرافیا و زمان.

فاروک شهیچ، متولد ۱۹۷۰، داستان‌نویس، شاعر و روزنامه‌نگار بوسنیایی است. او تجربه‌ای بی‌واسطه از جنگ بوسنی دارد. شهیچ در دوران این جنگ، به‌عنوان سرباز در ارتش بوسنی و هرزگوین خدمت کرده و از نزدیک شاهد ویرانی‌ها و تراژدی‌های انسانی ناشی از آن بوده است. این تجربه‌ی زیسته به آثار این نویسنده عمق و اصالتی بی‌نظیر بخشیده و او را به یکی از صداهای برجسته‌ی ادبیات پساجنگ بالکان تبدیل کرده است. او پیش از «اونای آرام» مجموعه اشعاری با مضمون پیامدهای جنگ و تلاش برای بازسازی هویت در جهانی متلاشی‌شده منتشر کرده بود. سبک او، که ترکیبی از شاعرانگی و واقع‌گرایی و طنز تلخ است، در «اونای آرام» به اوج خود می‌رسد و خواننده را به سفری عاطفی و فلسفی دعوت می‌کند.

فاروک شهیچ به‌خاطر رمان «اونای آرام» در سال ۲۰۱۱ جایزه‌ی مشا سلیمویچ و در سال ۲۰۱۳ جایزه‌ی ادبیات اتحادیه‌ی اروپا را دریافت کرده است.

رمان «اونای آرام» با ترجمه‌ی پویا مشهدی‌محمدرضا در نشر برج منتشر شده است.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}