زندگی و زمانه پهلوان اول خوی | ایبنا
کتاب «پهلوان محمود پوریای ولی و کنزالحقایق وی» تحقیق و تصحیح مهران افشاری از سوی بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن منتشر شد. در این کتاب افزون بر اینکه برای نخستین بار تصحیح انتقادی «کنز الحقایق» فراهم آمده، پژوهشی نو درباره پوریای ولی به خوانندگان ارائه شده است.
در این کتاب پس از دیباچه به شناختی از پوریای ولی و کنزالحقایق پرداخته است. سپس در پیوست به افسانه‌هایی درباره پوریای ولی و پیوند او با زورخانه آمده است. پایان‌بخش کتاب نیز به تصاویر و فهرست‌ها اختصاص دارد.
اگرچه پهلوان محمود پوریای ولی (م ۷۲۲ ق) یکی از ارکان سازنده هویت فرهنگی ماست و نزد توده‌های مردم ایرانی و بسیاری از مردم آسیای میانه جایگاهی بس والا و آوازه و محبوبیتی بسیار دارد، دریغ است که هنوز شخصیت واقعی وی به‌درستی شناخته نشده و تحقیقی اقناع‌کننده و کافی درباره او به انجام نرسیده است. از سوی دیگر مثنوی تعلیمی او با عنوان «کنز الحقایق» که یادگاری ارزنده از حدود هفتصد سال پیش و نمونه‌ای از کاربرد کهن فارسی در اوایل سده هشتم هجری در فرارود است، هنوز هیچ تصحیح انتقادی نشده است.
در این کتاب افزون بر اینکه برای نخستین بار تصحیح انتقادی «کنز الحقایق» فراهم آمده، پژوهشی نو درباره پوریای ولی به خوانندگان ارائه شده است. کتاب شامل چهار بخش است: شناختی از پوریای ولی، متن مصحح کنز الحقایق همراه با نسخه‌بدل‌ها و تعلیقات و توضیحات، پیوست: افسانه‌هایی درباره پوریای ولی و پیوند او با زورخانه، فهرست‌ها.
ظاهراً اصل پهلوان محمود از اورگنج از شهرهای ماوراءالنهر در ولایت خوارزم بوده است و خانواده وی به خیوه مهاجرت کرده بودند. او افزون بر پهلوانی و کشتی‌گیری، در صنعت دوزندگی بسیار زبردست بود و پوستین و کلاه از پوست بره می‌دوخت و در این هنر شاگردانی بسیار پرورش داد و پس از وفاتش شاگردانش وی را بنا بر وصیت خود در کارگاه دوزندگی‌اش به خاک سپردند.
مثنوی «کنز الحقایق» مهم‌ترین منبع برای شناخت پوریای ولی
مهم‌ترین منبع برای شناخت پوریای ولی، مثنوی «کنز الحقایق» است که بی‌گمان او آن را به نظم درآورده است. او در اوایل این مثنوی امیر و حاکم ناحیه زندگی را تمجید می‌کند؛ یکی از امیران ترک و اهل فضل که نامش «بکتوت» بوده است. آنچه او را به ستایش امیر بکتوت وامی‌دارد، جنگ‌های آن امیر ترک برای گسترش اسلام و مهربانی او نسبت به مردم تحت فرمانروایی وی بوده است.
پوریا اگرچه پهلوان و لابد اهل فتوت بوده است، این مثنوی را برای آموزش ارکان فتوت یا جوانمردی به نظم درنیاورده است، بلکه در مقام یک پیر ولیّ صوفی آن را برای تعلیم عرفان و تصوف به درخواست برخی از ارادتمندان خود سروده است. او گذشته از منقبت علی (ع) و آغاز فتوت با او، در حکایت مناظره موسی با شیطان هم واژه فتوت را به کار برده است.
از سخنان پوریای ولی در «کنز الحقایق» می‌توان دریافت که تصوف وی از نوع زاهدانه نبوده است، بلکه او پیرو تصوف عاشقانه بوده است. نویسنده «خلاصة المناقب» به رفتارهای ملامتی پوریا اشاره می‌کند و می‌گوید پهلوان هر یک چندی به خرابات می‌رفت و به روسپیان می‌گفت که ساق پا را برهنه کنند؛ آن‌گاه می‌نگریست و خدا را ثنا می‌گفت. گه‌گاه به خرابات می‌رفت و می‌گریست و اهل خرابات را هم به گریه درمی‌آورد و آنان آن روز را در عفت می‌گذرانیدند.
باور توده‌های مردم درباره پوریای ولی چیست؟
به طور کلی «کنز الحقایق» مثنوی‌ای کوتاه کمی بیش از هشتصد بیت در بحر هزج مسدس محذوف / مقصور است که ظاهراً چون در همان بحر مثنوی «گلشن راز» به نظم درآمده و هر دو مثنوی کوتاه عرفانی است. برخی از مریدان پوریای ولی از او می‌خواهند که شرح دهد سر عبادات و طاعات چیست و به تعبیر خود در این مثنوی، معنی و حقیقت آنها چیست؟ او «کنز الحقایق» را توضیح همین حقیقت‌ها و باطن و سر طاعات مسلمین به نظم درآورده است و از فرایض و طاعات و نیز معتقدات و باورهای مسلمانان تأویل‌هایی باطن‌گرایانه و عرفانی ارائه کرده است.
از حدود نود و دو سال پیشتر از اکنون که مرحوم علامه محمد قزوینی (متوفی ۱۳۲۸ ش) با یادداشتی راجع به پوریای ولی محققان پس از خود را در پژوهش درباره پوریای ولی راهنمایی کرد تا به حال هنوز کتاب یا رساله‌ای عالمانه که پوریای ولی را به درستی بشناساند تألیف نشده است و ابهام‌ها و پرسش‌ها درباره این شخصیت تاریخی که در هاله‌ای از افسانه ناشناخته مانده باقی است. پهلوان محمود خوارزمی (متوفی (۷۲۲ ق مشهور به پوریای ولی که بوده و چه می‌اندیشیده است و چرا اینگونه که هست نزد مردم ایران و مردم برخی از کشورهای آسیای میانه محبوب و پرآوازه مانده است؟
در این تحقیق نخست ریشه‌یابی می‌شود که چرا کسانی مانند پوریای ولی به چنین جایگاهی والا و محبوبیتی بسیار نزد توده‌های عوام رسیده اند و باورهای توده‌های مردم درباره پوریای ولی چیست و سپس شخصیت واقعی پوریای ولی در تاریخ جست‌وجو می‌شود. در بخش سوم ضمن شناسایی کنز الحقایق یگانه منظومه‌ای تعلیمی که از پوریای ولی به جا مانده است معتقدات و تعلیمات وی بر اساس این مثنوی عرفانی بررسی می‌شود؛ و در پایان این سخن آثاری پژوهشی که درباره پوریای ولی تاکنون منتشر شده است معرفی می‌شود تا خواننده با پیشینه پژوهش درباره پوریای ولی آشنا شود و درباره کاری که در این کتاب عرضه شده است به درستی داوری کند.
باور به قهرمانی افسانه‌ای و مقدس
در حوزه فرهنگی ایران بزرگ یعنی افزون بر کشور ایران امروزی سرزمین‌های اطراف آن هم که فرهنگ چند هزار ساله ایرانی در آنها پابرجاست و حضور نوروز یا رواج و نفوذ زبان فارسی از نشانه‌های این تداوم فرهنگی در آن‌هاست توده‌های مردم در طی قرون و اعصار در ضمیر ناخودآگاه خود همواره به انسانی نیاز داشته‌اند و آرزوی کسی را داشته‌اند که در ذهن خود باور داشته باشند که آن شخص صفت‌ها و ویژگی‌های خدایی دارد تا او را تقدیس کنند، به او سر بسپارند بی چون و چرا فرمانبردارش شوند و نیازها و آرزوهای خود را از او بخواهند که برآورده کند. بسیاری وقت‌ها این انسان آرمانی خداگونه را در ذهن خود برساخته‌اند و به قهرمانی افسانه‌ای و مقدس باور داشته‌اند یا شخصیت‌های نامور و برجسته حکیم و عارف در گذشته را در ذهن و اندیشه خود چنین انسانی پنداشته برای او مقبره و بارگاهی ساخته و در آنجا با او راز و نیاز کرده‌اند. سرچشمه چنین نیاز روحی و چنین رفتارهایی به هزاران سال پیش مرتبط است.
کتاب «پهلوان محمود پوریای ولی و کنزالحقایق وی» تحقیق و تصحیح مهران افشاری در ۲۶۰ صفحه از سوی بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن منتشر شد.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
