به سوی شناخت یک دیسیپلین | مرور


کتاب «تاریخ محیط­زیستی» [What is environmental history] اثر جی. دانلد هیوز [Donald James Hughes] استاد رشته‌ی تاریخ محیط­زیستی‌ در آمریکاست. این اثر با ترجمه‌ی مهدی رفعتی ­پناه مهرآبادی، عضو هیأت­ علمی پژوهشکده‌ی تحقیق و توسعه‌ی علوم انسانی در سال 1403 در مجموعه‌ی مفاهیم علوم اجتماعی انتشارات «شیرازه کتاب ما» چاپ شده است.



تاریخ محیط­زیستی، یک دیسیپلین و رشته‌ی دانشگاهی است که این کتاب به معرفی آن و پیشگامانش پرداخته است. این اثر آن­ زمان بسیار ارزشمند می‌­شود که به مأخذشناسی مفصلی از تاریخ‌­نگاری محیط­زیستی در جهان می­‌پردازد و کتاب را به گنجینه­‌ای برای شناخت و آشنایی با کسان، کتب، مسائل و هر آنچه این دیسیپلین نسبتاً جدید با آن روبروست، تبدیل می­‌کند.

جی. دانلد هیوز تاریخ محیط‌زیستی‌شناس آمریکایی که به بررسی روابط متقابل انسان و طبیعت در طول زمان می­‌پردازد، آثار مهم دیگری چون: «تاریخ محیط­زیستی جهان»، «مدیترانه»، «تاریخ محیط­زیستی و مفهوم پایداری» و… دارد که نشان می‌­دهند چالش­‌های زیست‌محیطی، نه فقط مسائلی مدرن بلکه امری تاریخی بوده‌­اند و به الگویابی از مدیریت منابع توسط جوامع مختلف در شرایط متفاوت می­‌پردازد.

نویسنده در فصل اول به تعریف تاریخ محیط‌زیستی پرداخته و مضامین و درون‌مایه‌هایی که آن را شکل می‌دهند، به سه دسته‌ی بسیار گسترده تقسیم می‌کند: «1) تأثیر عوامل محیط‌زیستی بر تاریخ بشر ۲)تغییرات محیط‌زیستی‌ای که فعالیت‌های انسانی ایجاد می‌کنند و مسیرهای گوناگونی که از طریق آن‌ها تغییرات ناشی از انسان در محیط‌زیست به گونه‌ای مخرّب بازتاب می‌یابند و بر جریان تغییر در جوامع انسانی تأثیر می‌گذارند ۳) تاریخ اندیشه‌ی انسان در مورد محیط‌زیست و روش‌هایی که به موجب آن‌ها الگوهای نگرش‌های انسانی سبب اقداماتی می‌شوند که بر محیط‌زیست تأثیر می‌گذارند».

هیوز علی‌رغم اینکه سعی دارد تاریخ محیط‌زیستی را در زمره‌ی یک رشته‌ی علمی و یک دیسیپلین معرفی کند، آن را به سان هر فعالیت فکری دیگری، بین‌رشته‌ای و در ارتباط با علوم دیگر می‌داند. فصل‌های بعدی در ادامه‌ی الگویی که او برای کل کتاب در نظر گرفته است و در فصل نخست نیز آشکار است، به معرفی تاریخ‌های محیط‌زیستی می‌پردازد و کتاب‌­ها و مقالات بسیاری از چهره­‌های مهم این رشته به مرور معرفی می‌شود.

در فصل دوم کتاب، پیشگامان تاریخ محیط‌زیستی در جهان باستان تا مکتب آنالی‌ها توصیف می‌شود. البته این پیشگامان به مفهوم امروزی تاریخ‌محیط­زیستی کار نمی­‌کردند، بلکه این دانش زمانی آغاز می‌­شود که در فصل چهارم، ظهور تاریخ محیط‌زیستی در آمریکا مورد بررسی قرار می‌گیرد که تحت تأثیر «جنبش حفاظت» (Conservation movement) بود؛ جایی که دیگر آمریکایی‌ها متوجه شده بودند که ایالت متحده آمریکا قرار نیست همیشه سرچشمه‌ی بی‌پایان منابع طبیعی باشد.

پس از معرفی تاریخ محیط‌زیستی در ایالت متحده آمریکا نویسنده در فصل‌های بعدی یعنی فصل چهارم، تاریخ‌های محیط‌زیستی محلی، منطقه‌ای و ملی و در فصل پنجم تاریخ محیط‌زیستی جهانی را مورد بحث قرار می‌دهد تا کتاب خود را اثری «جهانی» کند و به راستی در این امر موفق است و تا جایی که برایش امکان داشته، سعی کرده است که از تمام مناطق جهان، کتب تاریخ محیط‌زیستی را جمع‌آوری و معرفی نماید.

برای نمونه در بخش خاورمیانه و شمال آفریقا به مقالات و کتبی چون: «آب روی ماسه»؛ مقالات منتخبی که آلن میخائیل آن­ها را ویراستاری کرده است، «اقلیم و شورش» از سم وایت و «طبیعت و امپراتوری در مصر عثمانی» از آلن میخائیل و «آلودگی در سرزمین موعود» اشاره می‌کند که البته کتب و مقالاتی هستند که تا زمان نگارش این کتاب مورد توجه هیوز قرار گرفته‌­اند و چه بسا اگر او زنده بود، رشد بیشتر این آثار را در این نقطه از کره‌ی خاکی (خاورمیانه) هم می‌­دید.

او سپس در فصل ششم به مسائل و گرایش‌ها در تاریخ محیط‌زیستی پرداخته و «حرفه‌ای­گرایی» (Professionalism) پست‌مدرنیسم و جهت‌گیری اقتصادی- سیاسی، و ایده‌های تفسیری عمده‌ای چون زوال و فروپاشی محیط‌زیستی، جبرگرایی محیط‌زیستی و اهمیت نسبی علّیت بیرونی و انسان‌زاد (Anthropogenic and external causation) را از مسائلی می‌داند که مورخان محیط‌زیستی را به خود مشغول کرده‌اند.

البته باید اشاره کنم که در این کتاب انتظار توضیحات خیلی مفصل و فربه را نداشته باشید! نویسنده صرفاً مباحث اولیه را مطرح کرده و البته شاید این امر طبیعی باشد؛ چون این کتاب گویی ذاتاً در نقش معرف و شناساگر این رشته عمل می‌کند و به درستی هم نمی‌شود از یک کتاب انتظار همه چیز را داشت.

در تمام کتاب به معرفی آثار و اندیشه‌های اهل تاریخ محیط‌زیستی پرداخته شده است و شاید اگر نویسنده فرصت هم می‌کرد و می‌خواست هرکدام از آن‌ها را توصیف فربه هم کند، خواندن کتاب به عمر ما نمی‌رسید. در پایان کتاب او باز هم به معرفی بیشتر آثاری می‌پردازد که در قلمروی تاریخ محیط‌زیستی قرار می‌گیرند. او برای علاقه‌مندانی که هنوز نسبتاً با موضوع ناآشنا هستند، فهرستی را پیشنهاد می‌کند که به آنان در روش‌شناسی کمک می‌نماید.

این کتاب تلاشی است قهرمانانه برای معرفی یک رشته‌ی علمی؛ و چه شایسته است که این کتاب در کشور ما هم ترجمه شده است. کتابی که مهرورزانه و با مسئولیت­پذیری به معرفی صادقانه‌ی رشته‌ای می‌پردازد که شاید هنوز در کشور ما و حتی در دپارتمان‌های تاریخ آن فراموش شده است و حتی برخی از تاریخ‌شناسان مهم ایرانی نیز این وجهه‌ی مهم از تاریخ را فراموش کرده‌اند، نادیده گرفته‌اند و در بهترین حالت از آن سلب مسئولیت می‌کنند.

رشته‌­ای که شاید بتواند گرهی از مشکلات زیست‌محیطی ایران باز کند یا حتی نه، لااقل این گره و سیر آن و برخورد انسان ایرانی را با این معضلات به ما بشناساند. بسیاری از آثار مهمی که در این کتاب از ابتدا تا انتها معرفی شده‌اند و از شمارش من در رفتند، به فارسی ترجمه نشده‌اند و برای آشنایی بهتر با آنان شاید نگاه به کتاب‌شناسی پایان کتاب نیز راهگشای شما باشد.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}