فاطمه احمدی آذر | کافه داستان


شاید گمان کنید که رمان فرانکنشتاین¹ (۱۸۱۸) از مری شرلی^۲ (۱۷۹۷-۱۸۵۱) رمان‌نویس انگلیسی، قدیمی‌ترین اثر علمی- تخیلی تاریخ ادبیات باشد. یافته‌های جدید نشان می‌دهند که قدیمی‌ترین داستان علمی- تخیلی جهان، قدمتی بیش از چهارصد سال دارد. یوهانس والنتینوس آندره^۳ (۱۵۸۶-۱۶۵۴) واعظ مذهبی آلمانی، ادعا کرد که متن باستانی «عروسی کیمیایی چلیپای گلگون مسیحی در ۱۴۵۹⁴(۱۶۱۶) متعلق به او است. این اثر ادبی، یکی از سه اثر مهم مکتب چلیپای گلگون است.



این مکتب در ۱۶۱۶ توسط یوهانس والنتینوس آندره به وجود آمد. هدف چلیپای گلگون، اصلاح جامعۀ بشری و مخفی نگه‌داشتن برخی علوم از اکثریت مردم بود تا زمانی که بشریت آمادۀ پذیرش آنها بشود. ایده‌های این مکتب، الهام‌بخش رمان‌های بسیاری دربارۀ علوم ناشناخته شدند. عروسی کیمیایی، داستان مردی است که در زمان سفر می‌کند و در یک عروسی در ۱۴۵۹ ظاهر می‌شود. پژوهشگرهای ادبی معتقدند که این رمان ممکن است نخستین اثر علمی- تخیلی تاریخ ادبیات جهان باشد. جان کراولی⁵ (۱۹۴۲) نویسندۀ آمریکایی، این اثر را پیشگام ادبیات علمی- تخیلی می‌داند. به عقیدۀ او، جان والنتینوس آندره با انتشار رمان عروسی کیمیایی در ۱۶۱۶، ژانر جدیدی را در ادبیات خلق کرد.

داستان با یک شخصیت زن فرشته‌گون آغاز می‌شود. این زن، بسیار نورانی و زیبا است. او، ردایی به رنگ آسمان به تن دارد و پیروان فرقۀ چلیپای گلگون را به یک «عروسی کیمیایی» دعوت می‌کند. زن فرشته‌گون خطاب به مسیحی‌ها می‌گوید که خدا، آنها را برای شرکت در یک عروسی آسمانی برگزیده است. آنها باید از کوهستانی عبور کنند تا به سه معبد مقدس برسند. در آنجا، هر فرد متوجه می‌شود که باید به درون کدام معبد برود. او می‌گوید: «خردمندانه تصمیم بگیرید. مراقب خودتان باشید. تن خود را از آلودگی‌ها بزدایید و خود را بیارایید. در غیر این صورت، این عروسی نیز نمی‌تواند شما را رستگار کند.» سپس، این مسیحی‌های برگزیده، راهی سفری هفت‌روزه می‌شوند تا به خدمت داماد و عروس مقدس برسند.

این کتاب سال ۱۶۱۶ در آلمان منتشر شد. سندهای موجود نشان می‌دهند که این اثر متعلق به مکتب چلیپای گلگون است. به احتمال زیاد این اثر برای جذب مردم به این فرقۀ مسیحی به چاپ رسیده است. آندره، بعدها مدعی شد که او نویسندۀ این رمان است. جان کراولی، برندۀ جایزۀ ادبیات فانتزی جهان برای دستاورد یک عمر فعالیت در سال ۲۰۰۶، نسخۀ جدیدی از این داستان را نوشته است. او برای بازنویسی این رمان، از چند ترجمۀ انگلیسی استفاده کرد. همچنین، یک پژوهشگر آلمانی در نگارش این کتاب کمک زیادی به او کرد.

انتشارات اسمال بیر⁶، رمان بازنویسی شدۀ عروسی کیمیایی: از یک مسیحی فرقۀ چلیپای گلگون: رُمانسی در هشت روز از یوهانس والنتینوس آندره⁷ را در سال ۲۰۱۶ راهی بازار نشر کرد. این انتشارات اعلام کرد که این نسخۀ جدید، نخستین نسخۀ بازنویسی‌شده از روی این داستان قدیمی طی ۲۵ سال اخیر است. تئو فادل، تصویرگری نسخۀ جدید این رمان را به عهده داشت. کراولی می‌گوید که نخستین بار در نوشته‌های فرانسیس ییتس⁸ (۱۸۹۹) با رمان عروسی کیمیایی آشنا شده است. اما، در این موضوع که این اثر، تمثیلی سیاسی است، با ییتس هم‌عقیده نیست. کراولی می‌گوید:

این اثر [عروسی کیمیایی] جنبۀ تبلیغاتی ندارد. در واقع، فکر نمی‌کنم که اصلاً یک تمثیل باشد. من فکر می‌کنم این اثر ادبی، یک حکایت شگفت‌انگیز مهیج است. آندره از محتمل‌ترین توانایی‌های علم شیمی آن زمان بهره برده و آنها را به نحوی در داستان به کار گرفته که گویا رخدادهایی واقعی هستند. ادبیات علمی- تخیلی نیز همین کار را می‌کند. نویسنده‌های اثرهای علمی- تخیلی نیز از نظریه‌ها و احتمال‌های علمی در داستان‌های خود استفاده می‌کنند. وقتی آندره بعدها اعتراف کرد که نویسندۀ این اثر است، آن را یک لادیبریوم نامید. لادیبریوم یک واژۀ لاتین به معنی شوخی یا استهزا است. من فکر نمی‌کنم که او قصد منکرشدن آن را داشت. بلکه، آندره نمی‌خواست که خواننده نگاهی کاملاً جدی به اثر داشته باشد. نکتۀ خنده‌دار داستان، شخصیت اصلی آن است: کریستیان گلگون، یک پیرمرد شکاک، کنجکاو، مهربان و شهوت‌ران. من می‌خواستم تا چنین شخصیتی را برای خواننده‌های جدید این داستان به ارمغان بیاورم.

عروسی کیمیایی، در ۱۶۱۶، و پیش از رمان رویا⁹ از یوهانس کپلر¹⁰ (۱۵۷۱-۱۶۳۰) ریاضیدان و ستاره‌شناس آلمانی به چاپ رسید. کپلر این رمان را در ۱۶۰۸ نوشت. اما، پسر او، لودویگ کپلر¹¹ برای نخستین بار در ۱۶۳۴ موفق به چاپ آن شد. از این رو، برخی از پژوهشگرها نیز عقیده دارند که نخستین داستان علمی- تخیلی را یوهانس کپلر نوشته است. رمان رویا، دربارۀ مادری جادوگر و پسرش است. داستان با شخصیت کپلر آغاز می‌شود. او هنگام مطالعۀ کتابی دربارۀ یک جادوگر بزرگ به نام لیبوسا به خواب می‌رود. او خواب می‌بیند که پسر چهارده‌سالۀ جادوگر، باعث خراب شدن طلسم‌های مادر خود شده است. او راهی سفری طولانی می‌شود و اطلاعات بسیاری دربارۀ ستاره‌شناسی به دست می‌آورد. سپس، به نزد مادر خود برمی‌گردد. جادوگر، از دیدن دوبارۀ فرزند خود خوشحال می‌شود. او رازی را به پسرش می‌گوید. جادوگر می‌گوید شیطان‌هایی را می‌شناسد که می‌توانند آنها را در عرض یک لحظه به یک جزیرۀ خارق‌العاده به نام لِوانیا (ماه) ببرند. رمان رویا، یک داستان تخیلی شگفت‌انگیز است. کپلر در این رمان چگونگی دیده‌شدن زمین از ماه را متصور شده است. این اثر ادبی، نخستین رسالۀ علمی جدی دربارۀ منظومۀ شمسی است. کارل سیگن¹² (۱۹۳۴-۱۹۹۶) ستاره‌شناس آمریکایی و آیزاک آسیموف¹³ (۱۹۲۰-۱۹۹۲) نویسندۀ آمریکایی، رمان کپلر را قدیمی‌ترین داستان علمی- تخیلی قلمداد کردند. اما، کراولی در مقدمۀ رمان عروسی کیمیایی می‌نویسد که «رمان رویا بیش از آن که یک داستان باشد، یک مثال مصور یا آزمایش فکری است. کپلر در داستان خود به مفهوم‌های جدید ستاره‌شناسی اشاره می‌کند… رمان رویا، متضمن ایده‌های خارق‌العاده نیست و فقط به اتفاق‌های نزدیک به واقعیت می‌پردازد.» کراولی می‌گوید که علم در رمان عروسی کیمیایی، به شیمی اواخر دوران نوزایی اشاره می‌کند. در آن دوران نیز خواننده‌های اثرهای ادبی، شیفتۀ کیمیاگری بودند. البته، این نویسندۀ آمریکایی تصدیق می‌کند که کیمیاگری همانند مفهوم امروزی آن، یک علم محسوب نمی‌شود. با این حال، کیمیاگری، یک علم محسوب می‌شود زیرا تصویری کلی از دنیای مادی و نقشه‌ای منطقی برای فرض‌های خود دارد.

بنابراین، رمان عروسی کیمیایی از این نظر، نخستین رمان علمی- تخیلی جهان است. آندره برخلاف نویسنده‌های هم‌عصر خود، به روایت یک داستان می‌پردازد. رمان عروسی کیمیایی، دربارۀ احتمال‌های یک علم است. به‌علاوه، این رمان بیش از آن که یک تمثیل، حکایت، هجو ادبی یا آزمایشی علمی باشد، یک ماجراجویی شگفت‌انگیز دارد. کراولی در تأیید ادعای خود اضافه می‌کند که رمان عروسی کیمیایی، همانند داستان‌های علمی- تخیلی دیگر، به مذاق خواننده خوش می‌آید. منتقدها و پژوهشگرهای ادبی از بازنویسی این رمان قدیمی خوشحال شدند. اما، آنها ادعای کراولی را قانع‌کننده نیافتند. فرح مندلسوهن¹⁴ (۱۹۶۸) پژوهشگر و تاریخ‌دان بریتانیایی معتقد است که اگر این اثر ادبی سدۀ هفدهم میلادی، یک رمان مدرن تلقی شود، آنگاه نمی­توان آن را نخستین رمان علمی- تخیلی نامید. از سوی دیگر، اگر هر داستان بلندی را رمان بنامیم، به طور یقین، آرمان‌شهر¹⁵ [که در ۱۵۱۶ منتشر شد] باید نخستین رمان علمی- تخیلی تاریخ ادبیات در نظر گرفته شود. البته، این موضوع به این معنی نیست که رمان عروسی کیمیایی، اثر خارق‌العاده‌ای نیست.

آدام رابرتز (۱۹۶۵) رمان‌نویس بریتانیایی می‌گوید در سدۀ شانزدهم میلادی، اثرهای ادبی بسیاری دربارۀ آرمان‌شهرها و پادآرمان‌شهرها نوشته شدند. این اثرهای ادبی، اقبال بیشتری نسبت به رمان عروسی کیمیایی دارند. به علاوه، توماس مور (۱۴۷۸-۱۵۳۵) نویسنده و فیلسوف انگلیسی، آرمان‌شهر را در ۱۵۱۶ به چاپ رسانید. رابرتز می‌نویسد که:

کیمیاگری، علم نیست. بلکه، جادوگری است: بنابراین، علمی- تخیلی نامیدن این اثر، نوعی اغراق و تحریف ادبی است. رمان عروسی کیمیایی، نه نخستین رمان کیمیایی است و نه نخستین داستان جادوگری. در قرون وسطی، رُمانس‌های بسیاری با موضوع کیمیاگری و جادوگری نوشته شده‌اند. یک تمایز کیفی بین داستان‌های جادویی از زمان رُمانس‌های قرون وسطی تا بیُوولف و اودیسه و داستان‌های الهام گرفته از گفتمان‌های جدید دوران نوزایی و روشنگری که ما آن را «علم» می‌نامیم، وجود دارد. اثر عروسی کیمیایی، به هیچ‌کدام از این دو گروه تعلق ندارد. این اثر ادبی، یک تمثیل انجیلی و حکایتی جادویی است.

جان کلوت (۱۹۴۰) نویسنده و منتقد کانادایی داستان‌های علمی- تخیلی در کتاب خود با عنوان دایره‌المعارف داستان‌های علمی- تخیلی (۱۹۷۹) به بحث کراولی دربارۀ رمان عروسی کیمیایی اشاره می‌کند. کلوت می‌نویسد: «داستان [عروسی کیمیایی] از نظر روایت پیچیده‌اش می‌تواند یک داستان شوخ‌طبعانه نیز محسوب شود. زیرا این اثر ادبی، ترکیبی از تقلید و هجو و به ظاهر جدی است. ما در دایره‌المعارف داستان‌های علمی- تخیلی، برای متن‌های پیش از رمان فرانکنشتاین از مری شرلی، از اصطلاح «پیشاعلمی- تخیلی» استفاده می‌کنیم. حتی به برخی از اثرهای نوشته شده بعد از رمان فرانکنشتاین نیز این اصطلاح را اطلاق می‌کنیم.» در پایان، کلوت نتیجه می‌گیرد که مشخص کردن نخستین رمان علمی- تخیلی تاریخ ادبیات، کار آسانی نیست. این کار شبیه جست‌وجوی سرچشمۀ رود نیل در جهانی دیگر است؛ جهانی که در آن دریاچۀ ویکتوریا اصلاً وجود ندارد.

[۱] Frankenestein
[۲] Mary Shelley
[۳] Johannes Valentinus Andreae
[۴] The Chymical Wedding of Christian Rosenkreutz in 1459
[۵] John Crowley
[۶] Small Beer Press
[۷] The Chemical Wedding: by Christian Rosencreutz: A Romance in Eight Days by Johann Valentin Andreae in a New Version
[۸] Frances Yates
[۹] Somnium (Latin for “The Dream”)
[۱۰] Johannes Kepler
[۱۱] Ludwig Kepler
[۱۲] Carl Sagan
[۱۳] Isaac Asimov
[۱۴] Farah Mendlesohn
[۱۵] Utopia