جهانی خیالی که واقعیت دارد! | الف


یکی از خلأهای امروز ترجمه‌ی نمایش‌نامه در ایران مسئله برگردان چند باره از مولفانی است که مخاطبان ایرانی بارها آثارشان را خوانده‌اند. کسی منکر بزرگی نویسندگانی چون شکسپیر، برشت، پیراندللو یا آلبر کامو نیست، اما واقعیت این است که دوستداران هنر نمایش در ایران، کمتر نمایش‌نامه‌نویسان معاصر و پراهمیت دنیا را می‌شناسند. مخاطبان ژانر نمایش‌نامه در ایران تا به حال چند اثرِ متعلق به قرن بیست و یکم خوانده‌اند؟ اصلا چند نمایش‌نامه‌ی دهه‌ی نودی در بازار کتاب ایران دیده می‌شود؟



واقعیت این است که قریب به اتفاق نمایش‌نامه‌های موجود در بازار امروز کتاب، آثاری کلاسیک و مطلقا شناخته شده‌اند. گاه بعضی از این آثار کلاسیک که البته شاهکار هم هستند بیشتر از انگشتان دو دست ترجمه شده‌اند. اگر نخواهیم منتقد این تکرار پر بسامد باشیم، می‌توانیم به خلأ برآمده از این نوع نگرش در برگردان آثار اشاره کنیم، و آن خلأ بزرگ به یقین اطلاعات ناکافی ما از ادبیات نمایشی روز دنیاست.

نمایش‌نامه «دوستان ما انسان‌ها» [Nos amis les humains] از معدود آثاری است که اثر نویسنده‌ای زنده و البته صاحب کتاب‌هایی پراهمیت است. این نمایش‌نامه را پریچهره ریاحی ترجمه و نشر قطره منتشر کرده است. در این کتاب درباره نویسنده‌ی اثر، معرفی‌ای نوشته نشده، شاید به دلیل فروتنی مترجم اما باید دانست که برنارد وربر [Bernard Werber] نویسنده این نمایش‌نامه، در عین اهمیت، نویسنده‌ای است که در ایران شناخته شده نیست.

برنارد وربر (Bernard Werber) نویسنده معروف علمی تخیلی نویس فرانسوی است. او در سال 1961 در تولوز، شهری در جنوب غربی فرانسه به دنیا آمد. او از دهه 90 میلادی شروع به فعالیت کرد و اکنون به عنوان نویسنده‌ای تراز اول در فرانسه و البته کشورهای اروپایی شناخته می‌شود. سه گانه علمی- تخیلی و معروف او با عنوان «امپراتوری مورچگان» که در سال 1991 به زبان انگلیسی منتشر شد، بیشترین نقش را در شهرت جهانی او داشت.

نمایش‌نامه‌ای که ریاحی از وربر برگردانده است، با عنوان «دوستان ما انسان‎‌ها» اول بار در سال 2003 منتشر شده است. وربر در این نمایش‌نامه نیز از بن مایه‌های علمی-تخیلی که گویا علاقه ویژه‌ای به آن دارد، بهره برده است. به عبارت دیگر، «دوستان ما انسان‌ها» را می‌توان در ذیل نمایش‌نامه‌های علمی تخیلی دسته بندی کرد. قصه‌ی داستان به زمانی نه چندان مشخص برمی‌گردد اما می‌توان به واسطه رویدادهای نامیمونی که در قصه بر سر بشر آمده است، زمان آن را آینده‌ای نه چندان دور تصور کرد.

در زمانی نامعلوم اختلاف جدی میان دو کشور هند و پاکستان شکل گرفته است. البته فقط از اسم‌های این کشورها استفاده شده است و به نوعی خود کشورها مجعول هستند. در پاکستان دیکتاتوری به نام ضیاء الاذاخ حکمرانی می‌کند و دائما در حال سردادن شعارهای جنگی است. کشمکش میان دو کشور بالا می‌گیرد و جنگی تمام عیار شروع می‌شود که پایانی مصیبت بار برای بشر دارد؛ یک ویرانی مطلق وَ تمام وُ کمال. دو شخصیت اصلی نمایش‌نامه؛ یک مرد و یک زن، گویا تنها زوج باقی مانده در دنیا هستند. آن‌ها در تصویری که موجودات فرازمینی به آن‌ها نشان می‌دهند، می‌بینند که کره زمین چطور منفجر می‌شود و قاره‌ها چطور تکه تکه می‌شوند.

داستان به این ترتیب در دل فضایی پادآرمان گرایانه شکل می‌گیرد. مرد و زن این نمایش‌نامه چندان رابطه خوبی با هم ندارند. آن‌ها نمی‌دانند چرا در یک قفس آینه‌ای اسیر شده‌اند و چرا به مجرد انجام یک‌سری کارها و بروز دادن رفتارهایی خاص از بالای سرشان آذوقه و وسایل ضروری دریافت می‌کنند. آن‌ها در نیمه‌ی اول داستان هیچ اطلاعی از وضعیت‌شان ندارند. از طرفی رابطه ناخوشایند و غیردوستانه‌شان فضای عجیبی که در آن گیرافتاده‌اند را بدتر می‌کند. با همه این احوالات، رفتار این دو شخصیت در جهانی نامعلوم و تخیلی، رفتاری است که برای مخاطب آشناست. رفتار بسیار تجربه‌شده‌ای است که بارها در اجتماعات امروز بشر هم دیده‌ایم. برنارد وربر در نمایش‌نامه‌ی «دوستان ما انسان‌ها» آینه‌ی تمام قدی رو‌به‌روی انسان امروز گذاشته است.

شاید «دوستان ما انسان‌ها» نمایش‌نامه‌ای به لحاظ ساختاری و فرم اثر، کاری بدیع نباشد، اما از نظر مضمون و وجه تماتیک اثری است که حامل پیام‌های مهمی در حوزه سیاست و البته جامعه است. از این نظر «دوستان ما انسان‌ها» را می‌توان اثری ادبی، با درون‌مایه‌های سیاسی، اجتماعی و حتی فلسفی برشمرد.

برنارد وربر توانسته است با جهان مجعولی که در «دوستان ما انسان‌ها» ساخته است، شرایط ویژه‌ای را برای مخاطبش تدارک ببیند، تا به سادگی بدوی‌گری انسان متمدن را نمایش دهد. شاید در این زمینه آثار بسیاری تولید شده باشد، اما در نمایش‌نامه‌ای که خواهید خواند با جنسی نو از سری آثار پادآرمان‌گرایانه مواجه خواهید شد. شخصیت‌های نمایش‌نامه «دوستان ما انسان‌ها» دیالوگ‌های قابل تاملی دارند، از طرفی حرف اضافه‌ای نمی‌زنند و گفت‌وگوهاشان در خدمت پیشبرد داستان است.

با اینکه نویسندگان در قالب نمایش‌نامه برای توصیف بعضی از رویدادها با محدودیت ژانری رو به رو هستند، اما وربر در این کار ترفندهای جالبی برای پریدن از این موانع به کار بسته است، به طوری که می‌توان با امکاناتی نه چندان ویژه این اثر را روی صحنه برد.

علاقه‌مندان تئاتر و مخاطبان نمایش‌نامه با خواندن «دوستان ما انسان‌ها» اثر برنارد وربر صاحب تجربه‌ی تازه‌ای خواهند شد. اگر حوصله‌تان از خواندن آثار کلاسیکی که بارها خوانده‌اید سر رفته یا اگر نمی‌خواهید هفدهمین اثر از نمایش‌نامه نویسی مشهور را بخوانید، می‌توانید سراغ برنارد وربر و نمایش‌نامه «دوستان ما انسان‌ها» بروید.