سیدکمال حاج سیدجوادی بر اساس ۹ نسخه معتبر از «گلستان هنر» قاضی احمد منشی، تصحیحی از این کتاب را در موسسه متن فرهنگستان هنر منتشر کرد. گلستان هنر معتبرترین متن در معرفی هنرمندان عصر صفوی است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از مهر، موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر کتاب شریف و اثرگذار «گلستان هنر» اثر قاضی میراحمد منشی قمی را با مقدمه، تصحیح، تعلیقات و فرهنگنامه سیدکمال حاج سیدجوادی با شمارگان هزار نسخه، ۵۵۴ صفحه (همراه با تصاویر رنگی که با کیفیت نفیس چاپ شده‌اند) و بهای ۱۹۵ هزار تومان منتشر کرد.
قاضی احمد بن شرف‌الدین حسین حسینی منشی قمی مشهور به احمد منشی قمی (حدود ۹۸۵-۹۲۵ هجری خورشیدی) از تاریخ‌نگاران و نویسندگان سده دهم خورشیدی وو معاصر به دوران شاه طهماسب یکم تا شاه عباس کبیر است. قاضی احمد منشی که منشی سام میرزا در هرات بود، در قم به دنیا آمد و در یازده سالگی به همراه پدر خود به مشهد هجرت کرد و بیست سال در این شهر ماند و از محضر اساتیدی چون شاه محمود نیشابوری، میر سیداحمد مشهدی و مالک دیلمی بهره برد.
در این هنگام سلطان ابراهیم میرزا صفوی که نوه شاه اسماعیل و داماد شاه طهماسب بود، سمت شاه ایالت خراسان را برعهده داشت و خود چون دارای تحصیلات هنری بود کتابخانه‌ای برای تولید و نگهداری کتاب ایجاد و هنرمندان برجسته عصر را گرد خود جمع کرد. قاضی احمد نیز سال‌های متمادی در این کتابخانه بسر برد و به دانش خود افزود و خود نیز خوشنویسی برجسته شد. سال‌های کار در این کتابخانه و بعد کار دیوانی باعث شد تا او با هنرمندان بسیاری در همان عصر ارتباط نزدیک پیدا کند و جزییات زندگی و هنر آنها را بشناسد.
قاضی احمد منشی کتاب‌های مهمی از تاریخ صفویه نوشته که از جمله آنها می‌توان به «خلاصةالتواریخ» اشاره کرد که یک دوره مرور تاریخ صفویه از روزگار شیخ صفی‌الدین اردبیلی تا نخستین سال‌های پادشاهی شاه عباس یکم است. این تاریخ از اوایل سده هشتم هجری تا اواخر سده دهم را دربر می‌گیرد.
آشنایی قاضی احمد با عمده هنرمندان عصر صفوی و دانشی که او از زندگی و آثار هنرمندان داشت منجر به تالیف کتاب مهم و اثرگذار «گلستان هنر» شد. این متن از مشهورترین و مهم‌ترین کتاب‌های تاریخ خوشنویسی و نگارگری ایرانی است که تاریخ تالیف آن به حدود چهارصد سال پیش باز می‌گردد.
قاضی این کتاب را به معرفی اشخاص و وقایعی اختصاص داده که یا مستقیماً و از نزدیک می‌شناخته یا به واسطه معاصران خود، از احوال آنها آگاهی داشته است. به همین دلیل «گلستان هنر» از منابع اصلی برای مطالعه و تحقیق پیرامون زندگی هنری ایران عصر صفوی است. او در جای‌جای کتاب، به تناسب موضوع، از اشعار شاعران بهره گرفته و به جذابیت متن خود اضافه کرده است.
مقدمه قاضی بر این کتاب درباره احداث قلم و پیدایش خط و اسناد آن به امام علی بن ابی‌طالب (ع) است که نویسنده از ایشان به حضرت امیر عرب و عجم یاد می‌کند. دیگر فصل‌های کتاب از این قرار است: «در بیان خط ثلث و ما یشبه به و پیدا شدن آن، با ذکر پنجاه و هشت تن از استادان این خط»، «در ذکر خوشنویسان تعلیق: با ذکر سی و هشت تن از استادان این خط»، «در ذکر خوشنویسان نستعلیق؛ با ذکر شصت و هفت تن از استادان این خط»، «در ذکر احوال نقاشان؛ با ذکر چهل و یک تن از استادان فن» و فصل انتهایی «در باب جدول و تذهیب و رنگ‌های الوان و ساختن مرکب و سایر لوازم کتابخانه و شستن لاجورد».
نکته جالب این است که قاضی واژه هنر را به مفهومی که امروزه از آن مراد می‌کنیم به کار برده است. به زعم او خوشنویسی و هنرهای وابسته به آن، نگارگری و شرح احوال هنرمندان و نیز چگونگی ساختن رنگ‌ها و مرکب را در تألیف خود «گلستان هنر» نامیده است؛ مسئله‌ای که در نوشته‌های فارسی‌زبانان کمتر به چشم می‌خورد.
آوازه این کتاب و مؤلف آن در آغاز سده بیستم در جهان ایران‌شناسی پیچیده بود و همین منجر شد تا کتاب به زبان‌های روسی و انگلیسی ترجمه شود. در ایران نیز مقالاتی درباره آن به نگارش درآمد و سپس متن کتاب با تصحیحی اولیه توسط احمد سهیلی خوانساری منتشر شد. اما این تصحیح نمی‌توانست نیاز علمی مورخان و پژوهشگران هنر در عصر جدید را برآورده سازد.
سیدکمال حاج سیدجوادی پس از سال‌ها تلاش توانست تصحیحی علمی و متنی منقح بر اساس ۹ نسخه معتبر از این متن را به مخاطبان عرضه کند. او تعلیقات مفصل بر این کتاب نوشت و فرهنگنامه‌ای برای آن تهیه کرد و نمایه‌های گوناگون برای آن نوشت.
مقدمه مصحح بر این کتاب نزدیک به ۶۰ صفحه است که نویسنده در آن به معرفی قاضی احمد و زندگی او و همچنین زندگی و کتاب این تاریخ‌نگار برجسته عصر صفوی نزد مستشرقان، محتوای گلستان هنر، روش نگارش قاضی، نوشتارهای کهن در موضوع خوشنویسی و نگارگری، روش تصحیح متن و معرفی ۹ نسخه مورد استفاده و… پرداخته است. این مقدمه اهمیت بسیاری دارد و نکات مهمی را درباره جایگاه قاضی احمد منشی و متن او در تاریخ‌نگاری هنر ایران به مخاطبان ارائه می‌کند.
برای آشنایی با نوع قلم و نگارش قاضی احمد منشی بخشی از فصل سوم کتاب را که در معرفی سلطانعلی مشهدی است، در ادامه می‌آید. پیش از آن لازم به ذکر است که سلطانعلی مشهدی مشهور به سلطان الخطاطین از معروف‌ترین نستعلیق‌نویسان قرن نهم و دهم هجری است و هیچیک از سنتی‌نویسان قدیم ایران در زمان خود به اندازه او شهرت پیدا نکردند. حتی کتیبه‌های مصر و بناهای هرات نیز به خط اوست.
در «گلستان هنر» آمده است: «بود که خطش در میان خطوط کالشمس بین سایر کواکب عالمگیر شد و خط او به جایی رسید که از محالات است که دست کسی بدانجا رسد. مولانا حالات خود و ایام مشق و ترقی و نظر یافتن از جانب حضرت امیر کل امیر را در رساله منظومه‌ای که نقل آن در این نسخه شده، نموده.
چون مولانا خط را به سرحد اعجاز رسانید و آوازه و صیت و طنطنه او به اکناف و اطراف عالم رسید سعید دارین، میرزا سلطان حسین او را به دارالسلطنه هرات طلبیده در کتابخانه خاصه جا داده، مولانا به کتابت سرکار خاصه نواب اشتغال داشت و در نسخه‌ها اسم خود که می‌نوشت «کاتب السلطانی» قید می‌کرد و کتابه‌های عمارات و منازل باغ جهان آرا، مشهور به «باغ مراد» تمامی به خط مبارک ایشان است.
و اوراق مجالس النفائس که از تالیفات ترکی امیر کبیر علیشیر (نوایی) است؛ و در خانه امیر در حوض آب به سنگ مرمر نوشته و اکنون هر صفحه و ورقی از آن حرزمثال مردم دارند، به خط شریف ایشان است…»
