این غرورکور نااهل | ایران


۱- در «شازده کوچولو» اثر بی نظیر آنتوان دوسنت اگزوپری جایی هست که روباه از شازده کوچولو می‌خواهد که او را اهلی کند تا بتوانند یکدیگر را بشناسند و بعد با هم دوست شوند. به عقیده روباه فقط چیزهایی که اهلی شوند قابلیت شناخته شدن را دارند. روباه برای این که اهلی شود، چنین راهکاری ارائه می‌دهد: «اول کمی دور از من این جور روی علف‌ها می‌نشینی. من از زیر چشم به تو نگاه می‌کنم و تو هیچ نمی‌گویی. زبان سرچشمه سوءتفاهم هاست...»



۲- روابط انسانی همیشه از آن مقولات پیچیده‌ای بوده که ذهن بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان و شاعران و نویسندگان را به خود اختصاص داده است. هر انسانی با تمام پیش زمینه‌های روانی و اجتماعی و... برای خود یک دنیای بزرگ و غامض است و تلاقی این دنیاها موقعیت هایی پیش می‌آورد که گاه می‌توانند همنشینی مثمر ثمری به بار آورند و گاه کینه‌ها و عداوت‌های بی پایانی را رقم زنند. اما همیشه هم موقعیتی که پیش می‌آید به این سادگی‌ها نیست. آدم‌ها واقعا می‌توانند در کنار هم آرامش پیدا کنند، اما ناگهان مجموعه‌ای از صفات انسانی ناشایست، گاهی حتی یک صفت زشت، بر سر ارتباط انسانی آنها آوار می‌شود و گاه فاجعه می‌آفریند. مثل «اتللو»ی شکسپیر که حسادت چشم عقلش را کور می‌کند. بدین گونه در دامان وسوسه دشمنان فرو می‌غلتد و همسر خود را بر اساس گمانی واهی به دام مرگ می‌فرستد. یکی از پیچیده ترین روابط انسانی را می‌توان در محدوده خانواده ترسیم کرد. زن و مردی با ویژگی‌های کاملا متفاوت روحی و جسمی، قرار است با هم زیر یک سقف زندگی کنند و اکنون علاوه بر این که تلاقی پیچیدگی‌های انسانی شان، ممکن است آنها را دچار چالش جدی کند، تمایز‌های زنانه و مردانه‌شان نیز می‌تواند چنین نقشی بیافریند و شرایط زندگی را برای هردو سخت و ناهنجار کند. مگر این که هردو سعی کنند به تعبیر روباه در «شازده کوچولو» یکدیگر را اهلی کنند. روباه مهم ترین ابزار را برای این که این فرایند اهلی کردن به بار بنشیند، «استفاده نکردن» از زبان می‌داند، چرا که زبان سرچشمه سوء تفاهم هاست. همچنان که مولانا گفته است:

«ای بسا هندو و ترک هم زبان
ای بسا دو ترک چون بیگانگان»

در نمایشنامه «عشق لرزه»، دیان در راه ازدواج با ریشارد بزرگترین‌اشتباه را می‌کند. او می‌خواهد ریشارد را اهلی کند اما برای اهلی کردنش از بدترین شیوه استفاده می‌کند. او «زبان» را به کار می‌گیرد و وقتی این حربه‌اش با یک صفت پیچیده انسانی یعنی «غرور» ترکیب می‌شود، در ادامه آنچنان «سوء تفاهم ها»یی را پدید می‌آورد که منجر به یک فاجعه بزرگ می‌شود و در نهایت دیان برای همیشه ریشارد را از دست می‌دهد.

با چنین تحلیلی کلیات آنچه اریک امانوئل‌اشمیت در «عشق لرزه» طرح می‌کند، قابل تامل است اما آنچنان که گفته شد، به بار آوردن چنین طرحی نیازمند نمایش تمام عیاری از پیچیدگی‌های انسانی است، که باعث چنین فاجعه‌ای می‌شوند. به نظر نگارنده، این پیچیدگی‌ها در نمایش نامه‌اشمیت خوب و کامل تبیین نشده اند. آدم‌ها مرتب در پرده‌های مختلف از صحنه خارج و به آن داخل می‌شوند و در رابطه با چنین پیچیدگی هایی «سخنرانی وار» صحبت می‌کنند، اما مقدار زیادی از این سخنرانی واره‌ها با شخصیت‌ها و جایگاه‌های اجتماعی که نمایشنامه برای آنها ترسیم می‌کند جور در نمی‌آید. انگار همه شخصیت‌ها، فارغ از تمام آن معیارهایی که هر کدامشان را باورپذیر می‌کند، فقط تبدیل به بلندگوی نمایشنامه نویس شده‌اند و دیدگاه هایی را که‌اشمیت درباره پیچیدگی‌های روابط انسانی دارد، جار می‌زنند. این است که لحن صحبت همه‌شان یکسان می‌شود، رفتارها و کنش و واکنش هایشان نسبت به موقعیت‌های مشابه تفاوت چندانی با هم نمی‌کند و پیچیدگی‌های دنیاهای همه آنان از یک سنخ از آب در می‌آید و بنابراین کشمکش دراماتیک کم رنگ جلوه می‌کند. بخصوص در مورد شخصیت «دیان» که روی شغل او تاکید‌های زیادی در طول نمایشنامه می‌شود، این نقص بیشتر جلوه می‌کند.

او وکیل مجلس در امور زنان است و موجب خوشبخت شدن زنان زیادی شده است اما اکنون از خوشبخت کردن خود ناتوان است. این البته طرح یک خطی خوبی است، اما در عین حال خیلی هم پیچیدگی دارد. بنابراین وقتی می‌بینیم این زن نخبه تحت تاثیر حرف بی اساس و ساده انگارانه مادر ساده و معمولی‌اش، چیزهایی به ریشارد می‌گوید که در پایان باعث جدایی کامل ریشارد از او می‌شود، می‌توانیم این طور نتیجه بگیریم که نمایشنامه نویس بیش از آن که به شخصیت‌های دشوارش اهمیت دهد، ذهنش معطوف در آوردن یک داستان پیچیده شده است. او ترجیح داده وارد هزارتوی بیرونی فریب‌ها و حیله هایی شود که ریشارد و دیان نسبت به هم به کار می‌برند و این نیرنگ‌ها به عمق فاجعه رهسپارشان می‌کند. مانوئل‌اشمیت آن قدر مجذوب این هزارتوی بیرونی شده که یادش رفته است، هزار توی درونی روح و روان این شخصیت‌ها بسی پیچیده تر است و این آدم‌ها با چنین رفتارهایی در چنین موقعیت هایی اصولا نمی‌توانند شخصیت هایی باشند که این چنین ساده و تخت و فاقد بعد ترسیم شوند. بنابراین هرچند دستمایه اریک-مانوئل‌اشمیت قابل تامل است اما شیوه پرداخت این دستمایه نقصان هایی دارد که نمی‌تواند همراهی و همدلی کاملی را با شخصیت‌های نمایشنامه برانگیزد.

۳- بزرگترین ضربه‌ای که اجرای سهراب سلیمی از نمایشنامه «عشق لرزه» خورده، بدون شک ناشی از ایراد هایی است که بخصوص در مقوله شخصیت پردازی در نمایشنامه امانوئل‌اشمیت وجود دارد. نمایشنامه، البته، در موثر درآوردن احساسات شخصیت‌ها در موقعیت‌های مختلف تا حدود زیادی موفق عمل کرده است اما نمی‌توان در مورد اجرای سلیمی به همین صورت رای داد. مثلا در جای کلیدی در نمایشنامه دیان به ریشارد به دروغ و تحت تاثیر القائات مادر خود، می‌گوید که بهتر است نامزدی‌شان را به هم بزنند، چراکه گمان می‌کند عشق آنها به یکدیگر به سردی گراییده و ازدواج‌شان ثمره مناسبی در پی ندارد. در اینجا غرور هر دو شخصیت باعث می‌شود دروغ هایی به هم بگویند که آغازگر فاجعه خواهد بود.

در نمایشنامه مکث‌های شخصیت‌ها در ادای جملات، لرزیدن هایشان، واکنش‌های مرموزشان به جمله‌های همدیگر و تلاش‌شان برای سنجیده و نقشه ریزی شده حرف زدن، آغاز این سوء تفاهم‌ها را به درستی تصویر می‌کند. اما در اجرای مذکور، چنین فضای پرپیچ و خمی که در روابط دو شخصیت باید ترسیم می‌شده، به درستی به تماشاگر منتقل نمی‌شود. از یک سو به این دلیل که با بعضی لفاظی‌های دوپهلو که بیشتر ویژگی‌های طنزآمیز دارند، نه تنها بار تراژیکی که باید از میان گفت و گوها سربر آورد، نمایان نمی‌شود، که همه چیز معکوس عمل می‌کند و به سوی نوعی کمدی بی کارکرد می‌رود. از دیگر سو، نوع رفتار بازیگران، در اینجا به سمت نوعی «ایرانی» بودن سوق پیدا می‌کند. یعنی با شخصیت هایی روبه رو می‌شویم که نامشان و فرهنگ‌شان و همه چیز دیگرشان باید غربی باشد، در دنیای نمایشنامه‌ای غربی. اما یک دفعه با ادبیات رفتاری و گفتاری روبه رو می‌شویم که رنگ و بوی فرهنگ عامیانه ایرانی را دارد و این باعث دوپارگی و در واقع از هم گسیختگی کامل شخصیت‌ها می‌شود. گفتیم که یک عیب بزرگ نمایشنامه این است که هرچند شخصیت‌ها از پایگاه‌های اجتماعی متفاوتی هستند اما همه مثل هم حرف می‌زنند.

اما در عین حال توجه سهراب سلیمی به مقوله نور و رنگ، که شاید تنها امکان‌های محدود وی برای اجرای بهتر کار بوده، قابل تحسین است. جایی که قرار است تمرکزمان روی افکار و احساسات یک شخصیت باشد، تمرکزهای با زاویه‌های مناسب نوری می‌تواند تا حدودی ما را با این افکار و احساسات همراه کند. همچنین حس‌های متناوب شادی و غم، و رفتارهای ناشی از سوء تفاهم‌ها و دورویی‌ها و... با انتخاب مناسب رنگ لباس بازیگران توانایی انتقال مناسبی یافته است. در نهایت، البته هم در نمایشنامه و هم در اجرا کاستی‌ها می‌چربد. پس تا اطلاع ثانوی به همان «خرده جنایت‌های زن و شوهری»، اثر دیگر مانوئل‌اشمیت دل خوش می‌کنم که به گمانم در آن، پیچیدگی‌های روابط انسانی در محدوده خانواده به نحو درخشانی به بار نشسته است.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}