توصیف معشوق؛ از نقصان تا کمال | الف


توانمندی‌های شاعریِ شکسپیر اغلب زیر سایه‌ی شهرت نمایشنامه‌نویسی‌اش گم شده است. اما شکسپیر در زمان حیات‌اش به همان اندازه که به خاطر نمایشنامه‌هایش معروف بود، برای اشعار غیرنمایشی‌اش هم در مرکز توجه قرار داشت. اقبال خوانندگان به منظومه‌ی «ونوس و آدونیس»ِ او که در 1593 انتشار یافت، به روشنی گویای این جنبه از شخصیت حرفه‌ای اوست. گرچه پیش از انتشار اولین مجموعه‌ی کامل از آثار و وقایع زندگی او، همواره ناشران بر اشعار غیرنمایشی او تمرکز داشتند، اما دقیقاً پس از آن و به دلیل گنجاندن آثار نمایشی و بی‌اعتنایی به اشعار غیرنمایشی‌اش، تنها نبوغ دراماتیک او در معرض توجه عموم قرار گرفت.

درباره دو غزلواره از شکسپیر ققنوس و قمری» و «شکایت عاشق

بر همین مبنا غزلواره‌های شکسپیر که برجسته‌ترین آنها «ققنوس و قمری» و «شکایت عاشق» هستند نیز بسیار مهجور واقع شده‌اند. اشعاری که استعداد حیرت‌انگیز او را در پرداختن تصاویر ناب غنایی و تبحر بی‌رقیب‌اش را در وزن ‌و بحر شعری به نمایش می‌گذارند. این اشعار از تنوع موضوعی بسیار و همچنین آغاز و میانه‌ی حساب‌شده‌ای همچون نمایشنامه‌های شکسپیر برخوردارند. در واقع همین مهارت او در ترسیم ابعاد گوناگون غرایز ناب انسانی است که از او نمایشنامه‌نویسی برجسته ساخته است. او از درک جامع‌اش از عواطف و خصوصیات شخصیتی انسان‌ها، برای غنا بخشیدن به قصه‌ی نمایشنامه‌هایش نیز بهره‌ی بسیار گرفته و هر نبوغی که در پرداخت شعر داشته به نمایشنامه هم منتقل کرده است. شکسپیر در غزلواره‌هایش رویکردی موقعیت‌محور دارد. از نقطه‌ای آغاز می‌کند که داستانی شورانگیز در دل خود دارد، سپس مضمون را بسط می‌دهد و نهایتاً به نقطه‌ی استنتاج و اختتامی متناسب با موقعیت می‌رسد.

شکسپیر نه تنها به عروض که به موسیقی نیز برای کار خود توجه می‌کند. او به این موسیقی نیاز دارد تا بندهای هر غزلواره را از لحاظ آوایی نظم و نظامی مضاعف ببخشد. بن جانسون در مقدمه‌ی اولین مجموعه آثار او از مصراع‌های شکسپیر با لقب «خوش‌آهنگ و خوش‌تراش» یاد می‌کند. او کوشیده است از تمامی امکانات زبان و موسیقی دوره‌ی خود برای آفرینش شعری غنایی بهره بگیرد.

جنبه‌ی متمایز دیگر غزلواره‌های شکسپیر استفاده از قابلیت پردازش درام برای ایجاد سبکی متفاوت در لحن غنایی است. دقیقاً به همین خاطر است که تشبیهات او راهی خلاف جهت معمول شاعران هم‌دروه‌اش طی می‌کند. توصیف او از معشوق گاه در جهت به رخ کشیدن نقصان است تا کمال: «چشمان بانوی من هیچ به خورشید نمی‌مانند /و مرجان به مراتب سرخ‌تر از لبان اوست /و اگر برف سفید است پس سینه‌ی او گندمگون است /و اگر زنجیرِ گیسوانِ یار باید طلایی باشد /پس بر سرِ وی زنجیره‌های سیاه روییده است /من گل‌های صورتی و سرخ و سفید بسیاری دیده‌ام /اما هرگز چنان گل‌هایی را بر گونه‌ی وی ندیده‌ام /و نشاطی که در بعضی عطرها نهفته است /بیش‌تر است از بویی که از نفس بانوی من برمی‌خیزد.»

شعر «ققنوس‌وقمری» از آن جهت شایان توجه است که توانایی شکسپیر را در سرودن غزلواره‌ای تمثیلی به رخ می‌کشد. این شعر نقطه تلاقی هوشمندیِ نمایش‌پردازانه‌ی شکسپیر با نبوغ شاعری اوست و برای اولین بار در آستانه‌ی قرن هفدهم با اشعاری از بن جانسون، جورج چپمن و جان مارستون در مجموعه‌ای به نام «شهید عشق» یا «شکایت روزالین» منتشر شده است. شرح مجلس سوگ ققنوس و قمری، مضمون اصلی شعر را تشکیل می‌دهد. عاشق و معشوقی حقیقی که در عشق به تنی یگانه تبدیل می‌شوند و تا پایان عمر خود به عشق پُرمصیبت و جانگداز خود پایبند می‌مانند و در نهایت هم در یک آتش می‌سوزند و خاکستر می‌شوند و از خاکسترشان زندگی نوینی آفریده می‌شود. در این مجلس ذکر مصایب و مرثیه‌سرایی مرغان گردهم‌ می‌آیند تا در وصف عشق ناب و راستین سخن بگویند. هر یک از موجودات حاضر در محفلِ شعر نماینده‌ی شخصیتی تاریخی در دنیای واقعی است. در تقسیم‌بندی آثار تمثیلی عصر شکسپیر دو دسته‌ی تاریخی-سیاسی و مفهومی قابل تأمل‌اند که این اثر شکسپیر واجد خصوصیات هر دو گروه است. محققین با ردیابی این تمثیل به وقایعی در دربار الیزابت اول رسیده‌اند. اما کاوش عمیق‌تر در شعر منتقدین ادبی را به دغدغه‌های فلسفی عصرشکسپیر نیز رسانده است. از این‌رو ققنوس و قمری دارای اشارات بیرون‌متنی فراوانی است که هریک به شخصیتی حقیقی در تاریخ سیاست و ادبیات تعلق دارند. اما قابلیت تأویل این غزلواره به همین‌جا ختم نمی‌شود و رشته‌ای است که سری دراز و پرقصه دارد.

شعر «شکایت عاشق» نسبت به سایر غزلواره‌های شکسپیر مهجورتر است. شعر داستانی از عشقی یک‌طرفه و نامتعارف را روایت می‌کند. زنی فریب جوانی دلربا و هوسران را می‌خورد و بر سر این عشق نافرجام تمامی زندگی خود را می‌بازد. زن شرح غم جانسوز عشق خود را برای پیرمردی بیان می‌کند و استعاره‌های او حکایت از تصویری ماورای زمینی از معشوق در ذهن عاشق ناکام دارد. چشم‌اندازی که در آغاز این منظومه به تصویر کشیده می‌شود بسیار شباهت به شعر «ونوس و آدونیس» دارد. چشم‌اندازی که تداعی‌گر جسم و لذتهای تنانه‌ی شخصیت‌های حاضر در شعر است.

دو غزلواره‌ی «ققنوس و قمری» و «شکایت عاشق» از دو جنبه‌ی کاملا متفاوت به مقوله‌ی عشق می‌نگرند. در یکی بعدی اخلاق‌مدارانه و در عین‌حال بدبینانه مورد تمرکز است و در دیگری سخن از وحدتی عارفانه در عشق به میان می‌آید. اما هردو شعر در قابلیت تأویل و ارجاعات تمثیلی و نیز تبحر تکنیکی شاعرشان در تصویرپردازی و قصه‌گویی و نوآوری عروضی به هم شباهت‌های بسیار دارند و شاید بتوان گفت نماینده‌ی دو وجه شخصیتی متمایز و دو دوره‌ی تاریخی بسیار تأثیرگذار از زندگی شکسپیرند که بی‌شک تفسیر و واکاوی آنها نه تنها به شناخت نبوغ و قریحه‌ی بی‌رقیبِ این شاعر، بلکه به درک روشن‌تر از عصری که او در آن زیسته کمک شایانی می‌کند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...
یک تنش مفهومی هست بین «نامکان بودن» و «مکان سعادتمند». این می‌تواند پارادوکس معنایی ایجاد کند که قرار نیست جایی وجود داشته باشد که سراسر فضیلت باشد... با پیدا شدن امریکا ما با یک زمین جدید روبه‌رو هستیم... ایده رمانتیک امرسون این است که ما یک سه‌گانه داریم: خود، جامعه و طبیعت. زمانی ما می‌توانیم به تعالی برسیم که وحدتی ارگانیک بین اینها شکل بگیرد... اگر آلن‌پو به خود حمله می‌کند و نشان می‌دهد این خود نه می‌تواند وحدت‌بخش باشد و نه خود وحدت دارد‌، کار ملویل حمله به ضلع طبیعت است ...