محمدجواد حسین‌زاده | حوزه



کتابخانه مسجد اعظم (آیت‌الله بروجردی) قم یکی از کتابخانه‌های مهم و با قدمتی است که از نشانه‌های فرهنگی شهر و حوزه علمیه است. از این رو، پس از معرفی کتابخانه فیضیه (کتابخانه آیت‌الله حائری) و کتابخانه مدرسه آیت‌الله گلپایگانی، به سراغ اسماعیل راهنورد مدیر کتابخانه مسجد اعظم رفتیم تا این کتابخانه را نیز به مخاطبان حوزه‌نیوز معرفی کرده و با تاریخ آن آشنا شویم.

کتابخانه مسجد اعظم در چه سالی تاسیس و مجموعه اولیه آن چگونه شکل گرفت؟

در نیمه شعبان ۱۳۷۹ه. ق (۲۳ بهمن ۱۳۳۸یعنی چهارده ماه قبل از رحلت آیت الله بروجردی) دستور تأسیس کتابخانه‌ مسجد اعظم توسط آیت الله بروجردی صادر شد. قبل از افتتاح رسمی کتابخانه، بهره برداری از آن در نیمه شعبان سال ۱۳۸۰ق (برابر با ۱۳ بهمن ۱۳۳۹) آغاز گردید. پانزده روز پس از ارتحال آیت الله بروجردی در تاریخ ۲۷ شوال ۱۳۸۰ ه. ق مطابق با ۲۵ فروردین۱۳۴۰، کتابخانه به طور رسمی افتتاح شد.

پس از آماده شدن ساختمان کتابخانه، ابتدا کتاب‌های اهدایی آیت ‌الله‌العظمی بروجردی که حدود سه هزار نسخه بود و سپس کتاب‌های اهدایی مرحوم آیت ‌الله مقدس اصفهانی که بیش از دو هزار نسخه بود و کتاب های آیت الله سید فرید اراکی که حدود دو هزار جلد بود، به کتابخانه منتقل شدند. با کمک خیرین در اولین سال تأسیس کتابخانه، تعداد کتاب‌های کتابخانه به بیش از هشت هزار نسخه افزایش یافت. با اهدای کتابخانه شخصی مرحوم حاج محمد رمضانی به کتابخانه مسجد اعظم غنای قابل توجهی یافت و مورد توجه پژوهشگران از سراسر کشور گردید. این مجموعه حدود چهل هزار جلد بود که شامل دوهزار جلد نسخه خطی، بیش از سه هزار نسخه چاپ سنگی، نزدیک به دوهزار کتاب چاپ سربی و مجموعه ای غنی از جزوات، کتاب های نظامی چاپ وزارت جنگ، کتاب های درسی ایران و پایان نامه ها، نشریات و کتاب های چاپ صنعتی بودند.

مکان اولیه کتابخانه کجا بود و چگونه تجدید بنا و بازسازی شد؟

ابتدا ضلع غربی مسجد (محلی که به عنوان شبستان ساخته شده بود) به عنوان کتابخانه در نظر گرفته شد. فضای در نظر گرفته شده حدود ۱۰۰ مترمربع بود که با اقدام آیت الله دانش آشتیانی دو سالن مطالعه حدود ۳۰۰ متر بر روی راهروها توسط معمار مسجد، آقای لرزاده ساخته شد. امروزه محل مذکور با حفظ ساختمان اولیه در سر درب اصلی ضلع غربی مسجد واقع شده که در سال ۱۳۸۶ بازسازی شد و از آن به عنوان راهرو ورودی مسجد استفاده می‌شود.

از آنجا که ساختمان کتابخانه از لحاظ استحکام، نمای ظاهری، امکانات و فضای مطالعه مناسب نبود، همواره از طرف مسئولین و فضلای حوزه درخواست‌هایی مبنی بر بازسازی ساختمان کتابخانه صورت می‌گرفت.آیت الله علوی بروجردی تولیت کتابخانه در این راستا موضوع بازسازی کتابخانه را پیگیری می‌کرد. همزمان با این پیگیری‌ها، طرح ساخت صحن جوادالائمه علیه‌السلام بر روی قمرود از طرف بنیاد مسکن انقلاب اسلامی مطرح شد. در بخشی از این طرح باید نمای ظاهری ضلع غربی مسجد اعظم اصلاح و در نتیجه بخشی از ساختمان کتابخانه تخریب می‌شد.

برای اجرائی شدن این طرح پیشنهادهای مختلفی از طرف مسئولین و کارشناسان برای بازسازی کتابخانه مطرح ‌شد، از جمله اینکه کتابخانه به فضایی خارج از مسجد اعظم منتقل و برای آن ساختمان مستقلی در اطراف حرم مطهر ساخته شود، این طرح‌ها مورد تایید تولیت محترم قرار نگرفت و ایشان پس از انجام مشاوره‌های لازم به این نتیجه رسیدند که برای حفظ منویات مؤسس فقید، ساختمان جدید کتابخانه باید در فضای مسجداعظم بازسازی شود. ساختمان جدید کتابخانه در طول دو سال بازسازی و در ۲۷ اسفندماه ۱۳۸۸، با حضور ریاست جمهوری افتتاح شد.

میزان منابع فعلی کتابخانه (خطی، چاپی، سربی، اسناد و غیره) چقدر است؟

در مجموع بیش از دویست هزار نسخه انواع منابع اطلاعاتی در کتابخانه موجود است. از این میان، ۸۰۱۴ نسخه، کتاب‌های خطی هستند که همه دیجیتال شده است. همچنین ۶۳۲۰ عنوان کتاب چاپ سنگی به تعداد ۱۰۳۸۱ نسخه نیز در این کتابخانه موجود است که کل این مجموعه نیز دیجیتال شده اند. ۵۰۰۰ نسخه از منابع این کتابخانه کتاب‌های چاپ سربی و نفیس بوده و کتاب‌های چاپی فارسی و عربی نیز که بالاترین میزان منابع این کتابخانه را تشکیل می‌دهند، یکصد و بیست و دو هزار نسخه می‌باشد. مجموعه کتاب‌های لاتین این کتابخانه بالغ بر ۲۱۰۰ نسخه می‌باشد. پایگاه سایر منابع چاپی این مجموعه نیز مشتمل بر ۳۵۰۰ نسخه کتاب‌های درسی، ۹۶۰ نسخه کتاب‌های نظامی و ۷۳۲۳ جزوات و گزارشات می‌باشد. بخش عمده نشریات این حدود ده هزار شماره است که مجموعه سالنامه‌های مربوط به دوره قبل از انقلاب این مجموعه در کشور منحصر می‌باشد. ۱۶۸۴ عنوان مقاله نیز در پایگاه مقالات کتابخانه موجود است که بخش عمده آن مربوط به شخصیت و زندگانی آیت الله بروجردی می‌باشد و عمدتا مستخرج از روزنامه ها و نشریات دوره قبل از انقلاب است. ۱۴۷۷ عنوان کتاب نیز در پایگاه کتابشناسی آیت‌الله بروجردی وجود دارد که حدود ۳۰ عنوان کتاب‌های مستقل و ویژه‌ای است که پیرامون این شخصیت تدوین شده است و بقیه عناوین کتاب‌هایی هستند که بخش یا فصل‌هایی از کتاب به این شخصیت پرداخته است.

آیا نسخ خطی فهرست‌نگاری شده است؟

تمام نسخ خطی موجود در کتابخانه فهرست‌نویسی شده است. فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه برای اولین بار، به همت و نگارش آیت‌الله استادی در یک مجلد منتشر شد. پس از چند سال جهت سهولت دسترسی کاربران به اطلاعات بیشتری که در این منابع نهفته است، اقدام به تهیه فهرستی تفصیلی شد که در آن علاوه بر اطلاعات قبلی، دیگر اطلاعات جزئی و جنبی نسخه نیز معرفی شدند. لذا فهرست جدید توسط آقایان صادق حسن زاده و محمود طیار مراغی آماده و تحت نظر آیت‌الله استادی در پنج مجلد(جلد پنجم نمایه است) در سال ۱۳۸۸ منتشر شد. از این بازه زمانی به بعد حدود ۵۰۰ نسخه خطی به کتابخانه افزوده شده است. تعداد ۶۲۴ جلد از نسخ خطی کتابخانه متعلق به کتابخانه شخصی آیت الله العظمی بروجردی است که این مجموعه توسط آیت‌الله علوی بروجردی به کتابخانه اهدا شده است. این نسخ توسط حجت الاسلام‌والمسلمین سید احمد اشکوری فهرست و در ۲ جلد در سال ۱۳۸۴ منتشر شد.

قدیمی‌ترین منابع و نفایس موجود در کتابخانه برای چه دوره‌ای است؟

قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود در کتابخانه، نسخه‌ای از کتاب «الشفاء» ابن‌سینا است که تاریخ کتابت آن به ۵۰۳ ق می‌رسد. همچنین نسخه‌ای از «مجمع البیان» و «الاستبصار» مربوط به قرن۶ هجری نیز در این مجموعه موجود است. اما بخش عمده نسخ خطی کتابخانه مربوط به دوره صفوی و بعد از آن می‌باشد. همچنین یک نهج‌البلاغه با کتابت قرن ۷ نیز از دیگر نفایس موجود در کتابخانه می‌باشد. از جمله مهم‌ترین نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه می‌توان به نسخه‌های به خط مؤلف یا تصحیح و تحشی مولف اشاره کرد. در این مجموعه، نمونه خط علمایی چون: شیخ بهایی، میرداماد، علامه مجلسی، ملامحسن فیض کاشانی، ... موجود است. نسخ دارای آرایه‌ها و نقش و نگارهای هنری، خط تعلیق، ناخنی و نسخ و نستعلیق پخته از دیگر ویژگی‌های این مجموعه است.

چاپ‌های سربی مربوط به مصر، هند، استانبول و قاهره متعلق به قرن ۱۱ و ۱۲ هجری قمری نیز وجود دارند که از لحاظ نفاست هم‌ارز نسخ خطی قرار می‌گیرند. به عنوان نمونه کتاب «قانون» ابن سینا چاپ رم متعلق به قرن ۱۶م. یکی از نفائس این مجموعه به شمار می‌رود.

با ارزش‌ترین اسناد موجود در کتابخانه مربوط به دورۀ زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی و فعالیت‌های معظم‌له می‌باشد. اعم از اجازات، استفتائات و نامه‌های صادره از سوی ایشان پیرامون مسائل مختلف می‌باشد.

روند تأمین و تهیه منابع اطلاعاتی کتابخانه به شکلی است؟

به طور کلی منابع اطلاعاتی این کتابخانه به دو روش اهداء و خرید تأمین می‌شود. هسته اولیه کتابخانه را منابع اهدایی و وقفی آیت‌الله العظمی بروجردی، حاج محمد رمضانی (پدر نشر ایران)، آیت الله فرید اراکی، آیت‌الله مقدس اصفهانی، آیت‌الله ابوالقاسم دانش آشتیانی تشکیل داده است. در سالیان اخیر نیز مجموعه‌های کوچک و بزرگ متعددی از منابع به کتابخانه آیت‌الله بروجردی توسط سازمان‌ها، کتابخانه‌ها و افراد حقیقی به اهداء شده است که این منابع با نام اهداء کنندگان در کتابخانه ثبت و نگهداری می‌شود. قابل ذکر است منابع اهدائی رسیده به کتابخانه که مازاد نیاز کتابخانه باشد، با هماهنگی قبلی با اهداکننده، به سایر کتابخانه‌های حوزوی که به این منابع نیاز دارند، ارسال می‌گردد.

روند خرید منابع نیز بدین شکل است که در طول سال با رصد منابع اطلاعاتی جدید و نیازهای اعلام شده از سوی کاربران و نیز پیشنهادات و معرفی اساتید حوزه‌های موضوعی مختلف با تأکید بر منابع حوزوی و علوم اسلامی، فهرست منابع مورد نیاز کتابخانه تهیه و متناسب با تأمین بودجه از سوی بیت آیت‌الله بروجردی و نیز مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، خرید منابع به طور عمده از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، و در مرحله بعد نمایشگاه‌های استانی کتاب و ناشران و غیره خریداری می‌گردد. قابل ذکر است بعد از تهیه فهرست کتاب‌های مورد نیاز، حتما این فهرست‌ها توسط کارشناسان، اساتید برجسته رشته‌های مختلف و متخصصان موضوعی بررسی خواهند شد، بعد از تأیید متخصصان جهت خرید آنها اقدام خواهد شد.

چه خدماتی به مراجعه‌کنندگان کتابخانه ارائه می‌شود؟

در سال‌های اخیر، کتابخانه متناسب با رسالت اصلی آن و نیاز جامعه کاربری آن که طلاب و دانشجویان دوره تحصیلات تکمیلی و اساتید هستند، برنامه‌های گسترده ارتقای سواد اطلاعاتی کاربران و نیز کارکنان کتابخانه را در دستور کار خود قرار داده است. در این راستا، از سال ۱۳۹۶ مجموعه دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی با عنوان «دورهمی علمی کتابداران» به صورت پیوسته عصر پنجشنبه هر هفته در سالن کنفرانس کتابخانه برگزار می‌شود و حضور برای عموم آزاد و رایگان است. درپی شیوع بیماری کرونا و تعطیلی کتابخانه این دوره‌ها به صورت مجازی تداوم یافته و در حال برگزاری می‌باشد. فایل صوتی و فیلم این دوره‌های آموزشی در وبگاه کتابخانه و نیز سایت آپارات به صورت رایگان قابل دسترس می‌باشد. به طور کلی در این دوره‌های آموزشی بر تقویت و ارتقای مهارت‌های پژوهشی، تدوین مقاله، پایان‌نامه، پژوهش در محیط وب، سندشناسی، آشنایی با متون کهن و ... تأکید می‌شود. در این راستا از اساتید برجسته حوزه و دانشگاه جهت برگزاری دوره‌ها استفاده می‌گردد. قابل ذکر است که تاکنون بیش از ۹۰ دوره آموزشی برگزار شده است.

از دیگر خدمات کتابخانه ارائه خدمات مشاوره اطلاعاتی به صورت حضوری و غیر حضوری به کاربران می‌باشد. مشاوره در زمینه انتخاب موضوع پژوهش، تدوین مقاله و پایان نامه و کتاب و ... جستجوی منابع اطلاعاتی و غیره است. در راستای گسترش خدمات مشاوره‌ای و با توجه به شیوع بیماری کرونا، اخیرا این خدمات به صورت غیرحضوری نیز راه ارائه می‌گردد. مخاطبان می‌توانند با مراجعه به سایت کتابخانه آیت‌الله بروجردی و ورد به بخش "پرسش از کتابدار" به آدرس http://blib.eref.ir/help/per سؤال خود را مطرح کنند. کارشناسان مربوطه در زمان مشخصی پاسخ را به ایمیل مخاطب ارسال خواهند کرد.

کتابخانه آیت‌الله بروجردی با توجه به تفاهم نامه‌ای که با مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم دارد، شرایط مناسبی را جهت ارائه خدمات به کاربران غیر عضو و نیز امانت منابع بین کتابخانه‌ای فراهم آورده است. بر این اساس، کاربران کتابخانه جهت استفاده از سایر کتابخانه‌ها معرفی شده و نیز امکان تهیه منابع از سایر کتابخانه‌ها برای کاربران عضو کتابخانه فراهم آمده است.

کتابخانه از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟

کتابخانه از لحاظ ساختار تشکیلاتی شامل دو بخش عمده است: بخش خدمات فنی و بخش خدمات عمومی کتابداری. بخش خدمات فنی شامل مجموعه‌سازی، سازمان‌دهی (فهرست‌نویسی)، فن‌آوری اطلاعات و کتابخانه دیجیتال است. خدمات عمومی نیز به طور عمده مشتمل بر خدمات اشاعه اطلاعات می‌باشد که در مجموع در این بخش نتیجه تولیدات و خروجی بخش خدمات فنی را در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

دو تالار مطالعه برای برادران و یک تالار ویژه خواهران در کتابخانه وجود دارد. در این تالارها علاوه بر امکان مطالعه کاربران، گروهی از منابع پرمراجعه و هسته نیز وجود دارد که به صورت قفسه باز کاربران می‌توانند مستقیم و بدون نیاز به مراجعه به کتابدار از این منابع استفاده کنند. کتابخانه آیت‌الله بروجردی فعلا به دلیل محدودیت منابع، امکان امانت منابع برای استفاده در خارج از کتابخانه را ندارد.

از دیگر بخش‌های کتابخانه، بخش بانک اطلاعات می‌باشد که کاربران می‌توانند با نام کاربری اختصاصی که کتابخانه برای آنها در نظر گرفته است، از سیستم‌های کامپیوتر موجود و نیز دسترسی به محیط وب به ویژه بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی جهت جستجوی انواع منابع اطلاعاتی، استفاده از منابع کتابخانه دیجیتال، و به ویژه مشاهده و مطالعه متن کامل پایان‌نامه‌های کتابخانه استفاده کنند. جهت ایجاد سهولت، امکان اتصال کاربران از طریق کامپیوترهای شخصی آنها نیز در محیط کتابخانه فراهم شده است و می‌توانند از این امکانات استفاده کنند.

از دیگر خدمات کتابخانه در جهت افزایش رفاه و تسهیلات به کاربران، بوفه کتابخانه می‌باشد تا کاربرانی که مدت طولانی در کتابخانه هستند بتوانند به نحو بهتری از محیط و امکانات و زمان استفاده و بهره ببرند.

آیا کتابخانه وقف‌نامه هم دارد؟

بله. البته وقف‌نامه به طور مستقل مربوط به کتابخانه نیست و در واقع وقف‌نامه مسجد اعظم می‌باشد و وضعیت کتابخانه نیز ذیل همان مورد اشاره قرار گرفته است که در آن موقعیت کتابخانه و حدود آن و شرایط استفاده و مدیریت آن نیز مشخص شده است.

الآن پروژه خاصی را هم در کتابخانه دنبال می‌کنید؟

با توجه به شخصیت برجسته آیت‌الله بروجردی منطقا و قاعدتا محققانی که در زمینه این شخصیت پژوهش می‌کنند، در درجه نخست انتظار دارند منابع اطلاعاتی خود را در کتابخانه‌ای که توسط خود ایشان و به نام ایشان است، پیدا کنند. در این راستا، از سال ۱۳۹۴ پروژه تدوین کتابشناسی آیت الله بروجردی در دستور کار کتابخانه قرار گرفت. در این راستا، مجموعه اسناد و منابعی که به نوعی مرتبط با آیت الله بروجردی هستند به شکل چاپی و الکترونیکی در حال گردآوری می باشد. بخشی از این مجموعه آثار علمی خود آیت‌الله بروجردی بوده و بخشی دیگر اسناد و منابعی پیرامون زندگی و فعالیت‌های ایشان می‌باشد. کتاب، مقالات و اسناد، فیلم، صوت، تصاویر و ... از جمله منابع این پایگاه به شمار می‌آیند. قابل ذکر است دسترسی به این منابع از طریق وبگاه کتابخانه برای مخاطبان امکان پذیر است.

در این راستا، پروژه تاریخ شفاهی نیز در جهت تقویت پروژه کتاب‌شناسی آیت‌الله بروجردی در کتابخانه در دست اقدام قرار گرفت. در پروژه تاریخ شفاهی از افراد و شخصیت‌هایی که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با آیت‌الله بروجردی در ارتباط بوده‌اند، دعوت به عمل آمد و در کتابخانه پیرامون مباحث مختلف به ویژه مرتبط با آیت‌الله بروجردی با آنها صحبت شد که به صورت صوت و فیلم این مجموعه در وبگاه کتابخانه قابل دسترس می‌باشد. شایان ذکر است که تاکنون حدود ۱۰۰ نشست ویژه تاریخ شفاهی ضبط شده است. پروژه تاریخ شفاهی نیز همچون کتاب‌شناسی آیت‌الله بروجردی همچنان در جریان است.

خدمات کتابخانه در ایام شیوع ویروس کرونا به چه شکلی است؟

از همان ابتدای شروع بیماری کرونا، کتابخانه اقدامات و تدابیر لازم را در ارائه خدمات به کاربران اتخاذ کرد. کتابخانه بنا بر تصمیم کمیته بحران استان، همچون سایر کتابخانه‌ها تعطیل شد. با این وجود، با تلاش مجموعه کتابخانه در حد امکانات خدمات غیرحضوری برای کاربران ارائه می‌گردید. از جمله، دسترسی به بخش عمده منابع دیجیتال کتابخانه شامل نسخ خطی، چاپ سنگی و سربی، پایان نامه‌ها، جزوات و مقالات و نشریات. به گونه‌ای که میزان بازدید از سایت کتابخانه و کتابخانه دیجیتال به میزان قابل توجهی افزایش یافت. در این مدت بیش از ۵۰ هزار بازدید از کتابخانه دیجیتال کتابخانه ثبت شده است که بسیار قابل توجه می‌باشد.

^{................} هر روز با کتاب ^{...............}