درباره «پسرِ اِسوِئا» نوشته لنا آندرشون | اعتماد


«پسرِ اِسوِئا» [Sveas son : en berättelse om folkhemmet] دومین اثر لنا آندرشون [Lena Andersson]، نویسنده‌ سوئدی است كه با ترجمه‌ سعید مقدم و به همت نشر مركز به فارسی منتشر شده است. مخاطبان ایرانی پیش‌تر لنا آندرشون را با كتاب «تصرف عدوانی» می‌شناختند؛ كتابی كه باز هم حاصل همكاری سعید مقدم با نشر مركز بود. «تصرف عدوانی» داستان عشق زنی را كه منتقد هنری است به مردی هنرمند روایت می‌كند. البته كه لنا آندرشون در این داستان به بیان دیدگاه‌هایش پیرامون فضای روشنفكری، اقتصاد، فلسفه و سیاست نیز می‌پردازد اما بار اصلی روایت روی كشمكش عاشقانه میان دو شخصیت اصلی این داستان است و شاید همین مساله دلیلی برای اقبال خوب مخاطبان ایرانی به این اثر بوده است. اما در «پسرِ اِسوِئا»، دومین كتابی كه از لنا آندرشون به فارسی برگردانده شده است، قضیه فرق می‌كند؛ حال ما با اثری مواجهیم كه كاملا دست روی مفاهیم بزرگ نظری گذاشته است: «دولت رفاه».

پسر اسوئا» [Sveas son : en berättelse om folkhemmet] لنا آندرشون [Lena Andersson]

«اِسوِئا» واژه‌ مونث «اِسوِن» است كه در واقع نام كشور سوئد و زبان سوئدی از آن گرفته شده همچنین نام مادر شخصیت اصلی داستان یعنی رگنار است. رمان «پسرِ اِسوِئا» شامل سه بخش است: «اِلسا» كه ۹ صفحه‌ ابتدایی را در بر می‌گیرد، «رگنار» كه بخش زیادی از داستان متعلق به اوست یعنی ۲۲۳ صفحه و بخش پایانی كه متعلق به «مادرْ اِسوِئا»ست كه تنها ۳ صفحه است. آندرشون در روایت خلاصه‌ای از زندگی 3 نسل یك خانواده (اِسوِئا و پسرش رگنار و اِلسا دخترِ رگنار) سعی دارد تا به شكلی نمادین كل فلسفه‌ «دولت رفاه» سوئد در قرن بیستم را به مخاطب معرفی كند، البته كه این روایت تنها محدود به معرفی نمی‌شود بلكه مورد قضاوت آندرشون نیز قرار می‌گیرد.

بسیاری از مفاهیم پیچیده دنیا به زبان داستان و درام به ساده‌ترین شكل ممكن به مخاطب معرفی می‌شود و اساسا ریشه‌ بسیاری از مفاهیم پیچیده‌ نظری را می‌توان در آثار داستانی یافت اما تقلیل دادن این مفاهیم به شكلی نمادین در یك داستان، عموما روایت را به دام شعار می‌اندازد؛ به شكلی كه نظرات و قضاوت‌های نویسنده بر فضای كل داستان سیطره می‌یابد و به ذاتِ دیالوگ‌محوری مدرنِ رمان خدشه وارد می‌كند و این امر مهم‌ترین اتفاقی است كه در «پسرِ اِسوِئا» رخ می‌دهد.

لنا آندرشون این داستان را بهانه‌ای برای بیان نظراتش پیرامون «دولت رفاه» سوئد در قرن بیستم می‌كند. شاید جالب باشد بدانیم كه یكی از متون پایه‌ای شكل‌گیری مفهوم «دولت رفاه» در طول تاریخ، رمان «سیبیل؛ یا دو ملت» اثری از بنجامین دیزارئیلی نویسنده و سیاستمدار بریتانیایی است كه به داستان تقابل فقر و ثروت می‌پردازد. رمان دیزارئیلی همزمان با اولین كتاب فردریش انگلس یعنی «وضعیت طبقه‌ كارگر در انگلستان» به چاپ رسید و تاثیر بسزایی بر فضای سیاسی و اقتصادی بریتانیای قرن نوزدهم گذاشت.

پدیده‌های سیاسی و اقتصادی بستر بسیاری از آثار داستانی را شكل داده‌اند اما وقتی موضوع اصلی یك اثر داستانی قرار می‌گیرند، ناخودآگاه فاقد اصول اولیه‌ یك نگاه پژوهشی قرار می‌گیرند، چراكه در داستان ما با شخصیت به مثابه‌ یك انسان مواجهیم كه اِلمان‌های بسیاری مثل احساسات و روابطش خارج از بطن مفهوم اصلی، روی نگاه مخاطب به داستان و فرجام شخصیت‌ها تاثیرگذار هستند. باید به جرات گفت كه بهترین عرصه برای بررسی پدیده‌های اینچنینی، فضای آكادمیك است؛ فضایی كه پژوهشگر با استفاده از متدی علمی و نگاهی سازمان‌یافته به بررسی جنبه‌ مشخصی از این پدیده‌ها می‌پردازد. البته كه نمی‌توان از لنا آندرشون انتظار داشت تا به این نگاه روال‌مند و علمی اعتقادی داشته باشد. آندرشون در فصل ابتدایی این رمان، هنگام مواجهه‌ پژوهشگر با السا و رگنار موضعش را نسبت به هر نوع پژوهش آكادمیك مشخص می‌كند، او یك پژوهشگر و متخصص دانشگاهی را فاقد اعتبار و توانایی لازم برای بررسی مفهومی تحت عنوان «دولت رفاه» می‌داند. بدبینی آندرشون نسبت به دانشگاه در جای دیگری از این داستان نیز نمود پیدا می‌كند، درست زمانی كه رگنار در جلسه‌ دفاع دكتری دخترش از تعریف‌های حضار نسبت به السا حس رضایت می‌كند و دخترش به او می‌گوید كه این تعریف‌ها را از هر كسی كه دكتری می‌گیرد، می‌كنند و تنها مختص السا نیست.

البته كه فلسفه‌ «دولت رفاه» دلایل علمی و عملی مشخصی برای افولش دارد كه می‌توان از خصلت توده‌وار دولت رفاه، كاركردهای كنترلی، بی‌توجهی به آزادی‌های فردی و بحران اقتصادی نام برد كه نه در مجال این یادداشت كوتاه می‌گنجد و نه در رمان كوتاهی از لنا آندرشون، اما رمان «پسرِ اِسوِئا» مسلما ناكامی عمیقی در به تصویر كشیدن این بحران‌ها با نگاه سطحی نویسنده دارد. لنا آندرشون در ابتدای فصل رگنار، او را نماینده جامعه‌ سوئد معرفی می‌كند؛ مردی با شكاف ذهنی بزرگ و به جرات می‌توان گفت كه «پسرِ اِسوِئا» خود نیز حاصل شكاف ذهنی بزرگی از این جنس است.

................ هر روز با کتاب ...............

در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...