روایتی بلند از فیلم کوتاه | هم‌میهن


بسیاری از آنها که امروز به‌عنوان کارگردان‌های معروف در سینمای داستانی شناخته می‌شوند روزی از فیلم کوتاه آغاز کردند. آنها با ساختن فیلم کوتاه درواقع مشق فیلمسازی کردند اما این همه قصه نیست. به این معنا که ساخت فیلم کوتاه صرفا مقدمه، تمرین و دست گرمی برای ساختن فیلم‌های بلند نیست بلکه خودش به‌عنوان یک گونه مستقل از فیلمسازی واجد ارزش و اعتبار است و چه بسیار کارگردان‌هایی که تمام عمرشان را صرف ساخت فیلم کوتاه کردند.



درواقع فیلم کوتاه طفیلی فیلم بلند نیست و خود حیات مستقل دارد. به‌عبارت دیگر برای ساخت فیلم کوتاه باید زبان و سویه‌های زیبایی‌شناختی و تکنیک‌های آن را شناخت. اگر شما هم علاقمند به ساخت یا شناخت فیلم کوتاه داستانی و ساختار و بافتار آن هستید، می‌توانید کتاب «هنر فیلم کوتاه داستانی»[The art of the short fiction film] نوشته ریچارد راسکین [Richard Raskin] را مطالعه کنید که توسط پیمان شوقی ترجمه شده است. این کتاب برای کسانی نوشته شده که به آموختن فیلمسازی کوتاه (داستانی) علاقمندند؛ یا به‌دنبال اطلاعاتی از هر یک از آثار ماندگاری می‌گردند که اینجا بررسی شده‌اند.

«هنر فیلم کوتاه داستانی» درواقع مطالعه نما‌به‌نمای 9فیلم کوتاه کلاسیک مدرن است که به شکل تصویری و تحلیلی به بررسی این آثار می‌پردازد. از این حیث کتاب برای آنها که به حوزه نقد فیلم کوتاه علاقمندند هم مفید است. ضمن اینکه می‌توان آن را به‌نوعی ورکشاپ مکتوب آموزش ساخت فیلم کوتاه هم دانست. تحلیل نمابه‌نمای این فیلم‌ها (با یک عکس ثابت ازهر نما) به‌خودی‌خود اقدامی بنیادین در این زمینه است و قبلاً هرگز در مورد فیلم‌های کوتاه سابقه نداشته است. این بازسازی مکتوب فیلمنامه همراه با اسناد منتشرنشده‌ای مانند دستنویس تصویرنامه رومن پولانسکی برای «دو مرد و یک گنجه» و مصاحبه با جیم جارموش در مورد «قهوه و سیگار»، این کتاب را به مرجعی مفید درباره فیلم‌های داستانی کوتاه مدرن تبدیل می‌کند.

این کتاب همچنین دانشجویان رشته فیلمسازی را درنظر دارد که می‌خواهند بینش سینمایی‌شان را با دیدن چگونگی روایت داستانی در بهترین فیلم‌های کوتاه جهان بهبود بخشند. برای دسته اخیر، کتاب حاضر می‌تواند مکمل دوره‌های آموزش فیلمنامه‌نویسی کوتاه و جایگزین انبوه کتاب‌های آموزشی باشد. این کتاب همچنین یک الگوی مفهومی جدید نیز پیشنهاد می‌کند که شامل هفت شاخص برای طراحی داستان در فیلم کوتاه است. این الگو با توصیف هفت نوع خاص از «تعادل در روایت»، هم می‌تواند به‌عنوان چارچوبی تحلیلی برای مطالعه همه فیلم‌های کوتاه مورد استفاده قرارگیرد، هم مجموعه‌ای از رهنمودهای مفید برای فیلمنامه‌نویسان جوان تلقی شود. لازم است در همین ابتدا تاکید کنم که در این کتاب منظور از فیلم کوتاه، فیلم داستانی کوتاه مدرن است؛ یک فیلم غیرپویانمایی که یک داستان منسجم را در ۱۵دقیقه یا کمتر روایت کند و از اواخر دهه ۱۹۵۰ به‌بعد ساخته شده باشد.

بهترین فیلم‌های داستانی کوتاه، قصه‌های خود را چنان به اختصار روایت می‌کنند که نفس‌مان بند می‌آید و تا به‌خود بیاییم، می‌بینیم که به دنیای آنها کشیده شده‌ایم، درگیر زندگی شخصیت‌های‌شان هستیم، تحت‌تاثیر ماجراهای‌شان قرارگرفته و سرگرم شده‌ایم و درنهایت پس از پایان فیلم احساس می‌کنیم تجربه‌ای انرژی‌بخش را از سرگذرانده‌ایم؛ و این‌همه فقط در ۵ یا ۱۰ یا ۱۵دقیقه! این کتاب اولین در نوع خود است که چند شاهکار اینچنینی را برای مطالعه دقیق و تحلیلی جامع، دست‌چین کرده است. هر فصل آن به یکی از ۹فیلم کوتاهی اختصاص داده شده که شهرت و محبوبیت جهانی یافته‌اند. تلاش شده تا با تعقیب عکس‌به‌عکس نماها، هر فیلم به‌شکل کامل روی کاغذ بازسازی شود تا خوانندگان بتوانند خط داستانی هر فیلم را از نظر دیداری، همچنین گفتاری دنبال کنند و ببینند که چگونه هرحرکت در نماهای جداگانه دنبال می‌شود. شماره‌گذاری عکس‌ها این امکان را می‌دهد که دقیقاً لحظات موردنظر را در هر فیلم پیدا کنیم. در بیشتر موارد فیلمنامه اصلی، تصویرنامه و مصاحبه با کارگردان نیز ارائه شده است. هنگامی که همه این منابع در دسترس باشند، می‌شود به دقت شیوه داستان‌گویی فیلم را از یک یا چند منظر بررسی کرد و اصول اساسی طراحی داستان در هرکدام را یافت. به خاطر ندارم که کتاب دیگری چنین توجه ریزبینانه و محکمی به فیلم­های کوتاه داشته باشد.

هر 9فیلم مورد بحث در این کتاب از نظر بازه‌زمانی تولید، جزو کلاسیک‌های مدرن هستند. قدیمی‌ترین آنها «دو مرد و یک گنجه» رومن پولانسکی است (لهستان- ۱۹۵۸- ۱۵دقیقه) که دوره مدرن را با فیلم‌های داستانی کوتاه آغاز کرد. هشت فیلم بعدی که برای مطالعه انتخاب شده‌اند، مهم‌ترین نمونه‌های این سینما در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ به‌شمار می‌روند: «قهوه و سیگار»های جیم جارموش (ایالات‌متحده - ۱۹۸۶ -6 دقیقه)؛ «یکشنبه» جان لاولور (ایرلند- ۱۹۸۸ – ۸ دقیقه)؛ «نخ بازی» (گهواره گربه) لیز هیوز (استرالیا- ۱۹۹۱- 12دقیقه)؛ «غذای بیرون» پل اسله‌تونه (نروژ – ۱۹۹۳- ۷ دقیقه)؛ «بیا» ماریا اولسن اولریچسن (نروژ- ۱۹۹۵ – 5/4 دقیقه)؛ «باد» مارسل ایوانی (مجارستان- ۱۹۹۶ ۶- دقیقه)؛ «صاریغ» (موش درختی) برد مک‌گان (نیوزلند- ۱۹۹۷ -۱۴دقیقه)؛ «جنگ تمام‌شده» نینا میمیکا (ایتالیا- ۱۹۹۷ -۷دقیقه) .هریک از اینها نقطه‌عطفی در تاریخ فیلم‌های کوتاه هستند.

نکته مهمی که در فهم این کتاب ضروری است این است که باید میان فیلم کوتاه «داستانی» و «تجربی»، تمایز قائل شد. به‌طورخلاصه فیلم کوتاه داستانی، سینمای داستان است؛ به این معنا که هر تصویر فیلم در خدمت یک کلیت منسجم و قابل‌فهم (=داستان) قراردارد. حال آنکه فیلم کوتاه تجربی، سینمای تصویر است؛ یعنی تصاویر بر مقدمات داستانی تقدم دارند و قراردادهای روایی به‌عمد تاآن‌حد نادیده گرفته می‌شوند که بیننده هرگز نتواند معنای صریحی از فیلم استخراج کند. تمرکز این کتاب فقط بر فیلم‌های کوتاه داستانی است که ممکن است تجربی هم باشند؛ به این معنا که شیوه‌های نوین داستان‌گویی را جست‌وجو یا ابداع کنند، اما بیان داستانی قابل‌فهم برای بیننده را هم فراموش نمی‌کنند. فیلم کوتاه بیش از هرشکل دیگر از روایت سینمایی، حس ارزشمندی و رهایی لحظه را در وجود ما جاری می‌کند؛ هم در رویدادهای به تصویر کشیده شده، هم در روند قصه‌گویی. از هر دو نظر، فیلم کوتاه نشان می‌دهد که می‌توان ارزش هر ثانیه را بسیار بیشتر از آنچه دانست که معمولا به‌حساب می‌آوریم و به‌طور ضمنی به ما یادآوری می‌کند، هرگز این حقیقت را که تا چه‌حد می‌توان در کوتاه‌ترین بازه زمانی، تجربه‌ای غنی و پرمعنا را از سر گذراند، دست‌کم نگیریم.

کتاب «هنر فیلم کوتاه داستانی» اثر ریچارد راسکین با ترجمه پیمان شوقی و توسط انتشارات آبان منتشر شده است.