بهانه‌ای برای تفکر عمیق | الف


کتاب «درختِ خون» که نشر چشمه آن را در قالب نوولا یا داستان بلند و در زیرمجموعه‌ای با عنوان «هزاردستان» منتشر کرده، تازه‌ترین اثر مهدی جواهریان راد است. این مترجم و نویسنده، آثاری همچون «توان بردگان»، ترجمه‌ای‌ از اشعار لئونارد کوهن، «سراشيب شرق: شعرهايي از هندوستان»، ترجمه‌ای‌ از اشعار اكتاويو پاز و «آشنایی با ناباکوف» را در کارنامه دارد. او همچنین «سیذارتا: چنین زیست بودا»، «اوپانیشادها: کتاب‌های حکمت»، «دهاماپادا: چنین گفت بودا» و «گیتا: کتاب فرزانگی» را به همراه پیام یزدانجو ترجمه و به مخاطبان فارسی‌زبان ارائه کرده است.

درخت خون مهدی جواهریان راد

«درختِ خون» با نقل قولی از میرزا ابوالقاسم بن عیسی فراهانی با این مضمون آغاز می‌شود: «دنیای ما دریایی است که لای و خاشاک را در هر موج هزار اوج می‌دهد و درّ و مرجان را دائماً در حضیضِ قعر می‌دارد.» با این پیش‌درآمد مختصر، روایت کل داستان همچون داستان‌های بورخس آغاز می‌شود و در همان آغاز نیز به پایان می‌رسد؛ به بیانی دیگر شاید کل داستان نوشته شده است تا همین یک جمله به تصویر کشیده شود.

بیش و پیش از هر چیز این زبان متفاوت و کهن کتاب است که توجه مخاطب را جلب می‌کند؛ «درختِ خون» نثری مسجع و آهنگین دارد آمیخته به آرایه‌های ادبی و سرشار از نگاره‌ها و تزئینات زبانی که گویی به تأثیر از منشآت قائم مقام فراهانی نوشته شده است. به نظر می‌رسد که این آشنایی‌زدایی که یکدست و همگن در طول داستان نیز حفظ می‌شود، از مغلق‌گویی و تقلیدِ تنها فاصله داشته و انتخاب آگاهانه‌ی فرمیِ درخوری برای محتوای کلاسیک کتاب است. مرور و تکرار مضمون‌هایی همچون عشق، مرگ، خیانت، یافتن معنایی برای زندگی و تنهایی عمیق انسان، همه و همه درون‌مایه‌هایی تکرارشونده در آثار کلاسیک ادبیات جهان‌اند و شاید بیان دوباره‌ی آن‌ها در روزگار پس از مدرن نیاز به قالبی دارد که خود تلنگر و بهانه‌ای باشد برای جلب نظر خواننده و هدایت او به تفکری عمیق.

بازی‌های فرمی نویسنده بار دیگر در فصل‌بندی و انتخاب راوی نیز خودی نشان می‌دهند؛ کتاب در سه فصل تنظیم شده که با تقدم و تأخر اتفاقات همراه هستند. فضای مه‌آلود و درآمیختگی تصاویر داستان را که به بوف کور هدایت بسیار شبیه است، سه راوی تصویر می‌کنند که در واقع هر سه، یک نفراَند. در فصل اوّل، داستان به صورت اول شخص از زبان جمال‌الدین نقاش، شخصیت اصلی و محوری داستان، روایت می‌شود. فصل دوّیم به صورت سوم شخص بازگو می‌شود اما از جانب راوی‌ای که تمام و کمال در جسم و روح و تفکر نقاش زندگی می‌کند و همه چیز از توصیفات فضاها گرفته تا قضاوت سایر شخصیت‌ها از دریچه‌ی نگاه اوست. در فصل سیّوم اما جمال‌الدین سراسر خود را مورد خطاب قرار می‌دهد و مونولوگی درونی و طولانی را پی می‌گیرد. هر کدام از فصول کتاب به فراخور زمان و مکان و اتفاقات جاری، پر هستند از خرده‌روایت‌هایی از خاطرات کودکی و نوجوانی نقاش، داستان‌هایی از پادشاهان و خوانین و زندگی آن‌ها، مثل‌ها و متل‌های عوامانه و نقب‌زدن‌های عالمانه به آثار حکیمان فرضی و واقعی و اشاراتی به باورها و فرهنگ عامه همچون چنار خون‌بار الموت در روز عاشورا.

جمال‌الدین هنرمند و نقاش آوانگاردی است که در کودکی و نوجوانی از خطاطی و تذهیب و نگارگری تا ترسیم نقش قالی و پارچه، از سفالگری و گچکاری تا نقاشی رنگ روغن، همه را نزد استادان بنام زمان خود یاد می‌گیرد اما هر بار پس از فراگرفتن اصول هر هنر، پا را فراتر می‌گذارد و دست به خلق و نوآوری می‌زند تا آن جا که به قول میرزا ظهیر خوش‌نویس «این پسر چموش و گوش‌قُد، با آن که قواعد را به خوبی می‌داند، شکسته را بر نسخ ترجیح می‌دهد. استادی در نوجوانی او را «کجواج‌الدین» می‌نامد چرا که برای پیگیری خطوط عجیبش باید گردن را کج می‌کرد تا نقش‌ها و خط‌ها معلوم شوند. او که به تابلو «استنساخ»، اثر ملک الشعرا محمودخان صبا به دیده‌ی تحسین می‌نگرد و از چنین اثر پیشرو و فراتر از زمانه اما مهجور و مغموم‌مانده‌ای در شگفت است، در مورد هنر و ماهیت آن می‌گوید: «نخواستم از جرگه‌ی آن هنرمندان باشم که تنها نظاره‌گرِ جهان‌اند؛ به کارِ آفرینش جهان بودم از نو. دیدن را همه می‌بینند، بی‌نقش و بی‌نگار؛ من اما می‌خواستم نفس درختان را بکشم، سرگشتگی ابرها را و ترس و تردید ستارگان را. می‌خواستم روح آدمی را به تصویر درآورم تا صورتش را.» نقاش پیشرو، بی آن که بخواهد، نارین، دختر نریمان‌خان عزّالدوله، را از بستر بیماری و مرگ نجات می‌دهد و عاشقیِ بی‌فرجام و وصالی را تجربه می‌کند اما در این میان خرافه‌دوستی و داستان‌سرایی عوام هر روز بداهه‌ای تازه از کرامات و توان‌مندی‌های جمال‌الدین در شفا دادن نابینا و شفای مریض بر سر زبان‌ها می‌اندازد و باعث شهرت او حتی در تهران، پایتخت ناصرالدین شاه قاجار، می‌شود. سفر او به تهران نیز مسیر زندگی‌اش را برای همیشه تغییر می‌دهد.

داستان در قزوین و تهران دوران سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار می‌گذرد و علاوه بر شرح احوال مردم عادی، شامل اشاراتی است به شرایط اجتماعی و سیاسی و نوع زندگی و مناسبات درباریان آن زمان: «ای مأموم من! در آب و گل من نیست که این سخن‌ها بگویم لکن اوضاع بدی شده است و اَغراضِ تجددطلبان ما را از اِحرازِ استقلال‌مان وا داشته و بدا قومی که ماییم و بر شاهی که دستش بالاتر از هر دست و هستش والاتر از هر هستْ شرط‌خواهی و رسم‌خواهی می‌طلبیم. از سپرکشِ شاه تا مقنّی چاه همه در کار هم سر دارند و پا می‌اندازند.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...