یک اتفاق ساده ساده ساده | اعتماد
 

سال‌هاست عادت کرده‌ایم سالی یک بار منتظر اثر تازه‌یی از هوشنگ مرادی کرمانی باشیم. اما این دیگر مرادی کرمانی‌ای که مردم از پیر و جوان می‌شناختندش و با داستان‌هایش زندگی کرده‌اند، نیست. خالق آثاری همچون قصه‌های مجید، خمره، بچه‌های قالیباف خانه، نخل، مشت بر پوست و... حالا با مرادی کرمانی دیگری طرفیم که طی چند سال گذشته کوشیده است از به قول برخی‌ها «خاطره‌نویسی» و به اعتقاد من رنجنامه بچه‌های این سرزمین فاصله بگیرد. فاصله‌یی معقول و منطقی که در عین حال پیشرو و مدرن هم باشد. حالا به راحتی می‌توان او را در کنار نویسندگان بزرگی همچون او. هنری و ریموند کارور که در عرصه داستان کوتاه، به عنوان سر آمد و الگو شناخته می‌شوند قرار داد.

ته خیار هوشنگ مرادی کرمانی

واپسین اثر او یک مجموعه داستان کوتاه با نام «ته خیار» است که مثل همیشه توسط نشر معین منتشر شده و در بر‌گیرنده سی داستان است. سی داستانی که هر یک تجربه‌یی ویژه در زبان، ساختار و فرم هستند. داستان‌هایی درباره آدم‌های حاشیه‌یی، خرده پا و آرزو‌مند و تنها. تنهایی، همیشه محور داستان‌های این نویسنده تنها بوده است. این شاید برگردد به کودکی و نوجوانی دشواری که از سر گذرانده و اغلب خوانندگان آثارش کم وبیش از آن آگاهند. دست کم آنها که قصه‌های مجید و کتاب «شما که غریبه نیستید» را که در برگیرنده زندگینامه اوست خوانده‌اند، می‌دانند که مرادی کرمانی از اعماق بر‌خاسته و به همین دلیل هموندانش یا به تعبیر جامعه شناسان طبقه‌اش را رها نمی‌کند.

معتقدم اگر روزی روزگاری او یک داستان فضایی و یکسره تخیلی هم بنویسد، همچنان شخصیت‌هایش را از میان محرومان و دردمندان انتخاب خواهد کرد. اما نه به سبک وسیاق گذشته که می‌کوشید، تخیلش را در زیر آواری از واقعیت پنهان کند. حالا و در این سی داستان، او واقع نگاری را در پرتو تخیل اعجاب‌انگیزی که راستش برای من باور‌کردنی نبود، قرار داده و همین است که ته خیار را به مجموعه‌یی خلاقانه و بی‌همتا در ادبیات معاصر ایران تبدیل کرده است.

برخی داستان‌ها از جمله «گوجه فرنگی و گیتار، بچه‌های پرنده، شکوفه بهاری و قندیل» از نظر میزان تخیلی که درشان به کار رفته، حیرت‌انگیزند. چند داستان هم در مرز بین «فابل» و واقعیت حرکت می‌کنند. می‌دانم که می‌دانید فابل به نوعی از داستان یا قصه گفته می‌شود که شخصیت‌هایش حیوانات هستند با خوی و کردار انسانی که نمونه‌هایش را در ادبیات کلاسیک خودمان فراوان سراغ داریم. از کلیله و دمنه و مرزبان نامه گرفته تا چهل طوطی و منطق‌الطیر. برخی شخصیت‌های داستان «غبغب»، که وقایعش در یک باغ وحش می‌گذرد، حیواناتی هستند که در کنار یک شخصیت واقعی به نام فریدون اشرف که البته موجودی استثنایی است قرار گرفته و خوی انسانی پیدا کرده‌اند. «مورچه بیابان» هم از چنین حال و هوایی برخوردار است.

می‌خواهم بگویم مرادی کرمانی اگر چه رگه‌هایی از واقعیت گریزی مالوف را در چند اثر اخیر وی از جمله «نه‌تر و نه خشک، ناز بالش و آب انبار» نیز می‌توان سراغ کرد اما در ته خیار زده است به سیم آخر و قلمش را به دست دلش و احساسش سپرده و جهانی خارق‌العاده آفریده که در مجموع می‌تواند بیانگر روزگار ما باشد. این همان حال و هوای ابزردیک (جفنگ، الکی) است که طی سال‌های اخیر در برخی آثار سینمایی و ادبی هم شاهدش بوده‌ایم. وقتی نشود واقعیت‌ها را چنان که هستند و به چشم می‌آیند در اثری منعکس کرد، طبیعی است که هنرمند خلاق به تخیل پناه می‌برد و خرق عادت می‌کند.

با همان نخستین داستان مجموعه به نام «ته خیار» که نام کتاب هم ازش گرفته شده، ما به این دنیای ابزردیک پرتاب می‌شویم. پیرمردی میانسال، نیمه شب ویرش می‌گیرد بفهمد ته خیار که می‌گویند «زندگی به خیار می‌ماند، تهش تلخ است» کجای خیار است. جایی که به بوته وصل است یا جایی که گل زرد رنگ کوچکی بر آن می‌روید. این بهانه‌گیری ساده در داستان به پرسشی فلسفی تبدیل شده خواننده را با این توهم درگیر می‌کند که سر و ته زندگی ما کدام است؟ اگر مثل خیار باشیم، ته زندگی‌مان کجاست؟ آنجا که متولد می‌شویم یا آنجا که به پایان عمر نزدیک می‌شویم؟ می‌بینند؟

به همین سادگی یک موضوع ساده ساده به پرسشی دراماتیک و چه بسا تراژیک تبدیل می‌شود. بقیه داستان‌ها هم از چنین حال و هوا ومضامینی برخوردارند؛ به اضافه اینکه حالا دیگر مرادی کرمانی که عضو فرهنگستان زبان فارسی نیز هست، علاوه بر داستانگویی، دغدغه زبانی هم دارد و مثلا در داستان «پیشرفت یتیمان» که ظنزآلود‌ترین اثر این مجموعه و درباره مردی است که شغلش جلادی است و به حرفه خود می‌بالد ومردم هم دوستش دارند، از حروف غ و ق به خوبی بهره گرفته تا خشونت نهفته در داستان را بیان کند. کاری که فردوسی در جای جای شاهنامه کرده و با توجه به حال و هوی ماجرا‌ها از حروف متناسب استفاده کرده است. «جوری که آدم صدای آب خون آلود خرخره را که قل‌قل می‌کرد می‌شنید و فشار و زور را درک می‌کرد. انگار صدایی ناجور وزشت بود. قپ قپ قپ.

مردم که توی قهوه‌خانه بودند با این صدا قاه قاه می‌خندیدند و از زندگی و چای و قلیان و چپق لذت می‌بردند. خوب هم می‌رقصید» (ص 131) می‌بینیم که در همین چند جمله چقدر از حرف «ق» استفاده شده است. به هر حال به گمان من انتشار ته‌خیار در عرصه ادبیات اجتماعی ایران، یک اتفاق مهم است. داستان‌هایی درباره مرگ وزندگی که همچون خود زندگی در مرز جدی و شوخی حرکت می‌کنند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

که واقعا هدفش نویسندگی باشد، امروز و فردا نمی‌کند... تازه‌کارها می‌خواهند همه حرف‌شان را در یک کتاب بزنند... روی مضمون متمرکز باشید... اگر در داستان‌تان به تفنگی آویزان به دیوار اشاره می‌کنید، تا پایان داستان، نباید بدون استفاده باقی بماند... بگذارید خواننده خود کشف کند... فکر نکنید داستان دروغ است... لزومی ندارد همه مخاطب اثر شما باشند... گول افسانه «یک‌‌شبه ثروتمند‌ شدن» را نخورید ...
ایده اولیه عموم آثارش در همین دوران پرآشوب جوانی به ذهنش خطور کرده است... در این دوران علم چنان جایگاهی دارد که ایدئولوژی‌های سیاسی چون مارکسیسم نیز می‌کوشند بیش از هر چیز خود را «علمی» نشان بدهند... نظریه‌پردازان مارکسیست به ما نمی‌گویند که اگرچه اتفاقی رخ دهد، می‌پذیرند که نظریه‌شان اشتباه بوده است... آنچه علم را از غیرعلم متمایز می‌کند، ابطال‌پذیری علم و ابطال‌ناپذیری غیرعلم است... جامعه‌ای نیز که در آن نقدپذیری رواج پیدا نکند، به‌معنای دقیق کلمه، نمی‌تواند سیاسی و آزاد قلمداد شود ...
جنگیدن با فرهنگ کار عبثی است... این برادران آریایی ما و برادران وایکینگ، مثل اینکه سحرخیزتر از ما بوده‌اند و رفته‌اند جاهای خوب دنیا مسکن کرده‌اند... ما همین چیزها را نداریم. کسی نداریم از ما انتقاد بکند... استالین با وجود اینکه خودش گرجی بود، می‌خواست در گرجستان نیز همه روسی حرف بزنند...من میرم رو میندازم پیش آقای خامنه‌ای، من برای خودم رو نینداخته‌ام برای تو و امثال تو میرم رو میندازم... به شرطی که شماها برگردید در مملکت خودتان خدمت کنید ...
رویدادهای سیاسی برای من از آن جهت جالبند که همچون سونامی قهرمان را با تمام ایده‌های شخصی و احساسات و غیره‌اش زیرورو می‌کنند... تاریخ اولا هدف ندارد، ثانیا پیشرفت ندارد. در تاریخ آن‌قدر بُردارها و جهت‌های گونه‌گون وجود دارد که همپوشانی دارند؛ برآیندِ این بُردارها به قدری از آنچه می‌خواستید دور است که تنها کار درست این است: سعی کنید از خود محافظت کنید... صلح را نخست در روح خود بپروران... همه آنچه به‌نظر من خارجی آمده بود، کاملا داخلی از آب درآمد ...
می‌دانم که این گردهمایی نویسندگان است برای سازماندهی مقاومت در برابر فاشیسم، اما من فقط یک حرف دارم که بزنم: سازماندهی نکنید. سازماندهی یعنی مرگ هنر. تنها چیزی که مهم است استقلال شخصی است... در دریافت رسمی روس‌ها، امنیت نظام اهمیت درجه‌ی اول دارد. منظور از امنیت هم صرفاً امنیت مرز‌ها نیست، بلکه چیزی است بسیار بغرنج‌تر که به آسانی نمی‌توان آن را توضیح داد... شهروندان خود را بیشتر شبیه شاگرد مدرسه می‌بینند ...