بس آلن دانلدسن میسیونر مذهبی آمریکایی که سی سال از عمر خود را از سال‌های مشروطه تا انتهای حکومت پهلوی اول در ایران به سر برده است، در کتاب «اسفند وحشی؛ پژوهشی درباره سحر و جادو در فرهنگ عامه ایران» که نشر فرهنگ جاوید آن را به تازگی با ترجمه ابوالقاسم سرّی منتشر کرده است، توانسته بسیاری از آداب رسوم اکنون منسوخ ایرانیان را ثبت و طبقه‌بندی کند.
 
به گزارش ایبنا، بِس اَلن دانلدسن (1879 ـ 1974) عضو کلیسای پرسبیتری آمریکا و مبلّغ آن فرقه مسیحی در سال 1910 میلادی به تهران آمد و در مدرسه دخترانه پرسبیتری تبلیغی بیت‌ئیل به تدریس پرداخت و به مدیریت آن مدرسه رسید. در 28 ژوئن 1916 با دوئایت دانلدسن، مبلّغ دیگر همان کلیسا که یک سال پیش از آن به مشهد آمده و به کار تبلیغی سرگرم بود، در تهران پیمان زناشویی بست و این دو تا سال 1940 که مدرسه‌های تبلیغی در ایران دایر بود در ایران بودند. در این سال با ملی شدن مدرسه‌های تبلیغی، مبلّغان مسیحی از ایران اخراج شدند و نام مدرسه بیت‌ئیل هم به نوربخش تغییر یافت. پس از آن بِس اَلن با شوهرش به علیگر هند می‌رود و در آنجا به مقام مدیریت مؤسسه مطالعه‌های اسلامی هنری مارتین می‌رسد و تا سال 1951 که بازنشسته شد، هر دو در هند به سر می‌بردند.
 
در مدت سی‌سالی که نویسنده در ایران همراه با شوهر خود در کارهای تبلیغی شرکت داشت، کتاب مقدس و زبان انگلیسی را نیز به‌ویژه به بانوان می‌آموخت و در عین حال به گردآوری مطلب برای کتاب «اسفند وحشی» خود سرگرم بود. این کتاب پژوهشی بی‌مانند در فرهنگ عامه و افسانه‌های ایران و هم‌پایه کتاب «باورها و آیین‌های ایرانی» نوشته آنری ماسه فرانسوی است؛ اما بیش از آن کتاب، بر اساس تجربه‌های شخصی استوار است. نویسنده در این کتاب به موضوعاتی مانند چشم بد، آیین‌های زمان زاده شدن کودک، عشق و زناشویی، زیارت، آیین‌های خاکسپاری، فرشتگان، جهان‌شناسی، ستاره‌شناسی، نام‌ها و شماره‌های سالنامه، اهمیت گیاهان و درختان، بهداشت شخصی، طلسم و نشانه‌ها پرداخته است و مطالعه آن برای هر دانشجوی جدی فرهنگ ایران و اسلام مفید به نظر می‌رسد.
 
دانلدسن کتاب خود را در زمان رضاشاه نوشته و منتشر کرده است. او در پیشگفتار کتاب می‌گوید این کتاب در واقع بیانگر زندگانی کهن است، با ترس‌ها و خرافه‌هایش که خوشبختانه رو به نابودی دارد. بیشتر مطالب این کتاب در سرزمین خراسان فراهم آمده، اما چون زائران از سرتاسر ایران به شهر مقدس مشهد می‌آیند و بسیاری از ایشان بخشی از عمرشان را در این شهر می‌ماندند، جمعیت آن می‌تواند نماینده یک گروه آماری باشد. بسیاری از زنانی که مطالب کتاب از ایشان برگرفته شده، در اصل از کرمان، یزد، اصفهان، تهران و بسیاری از روستاهای پیرامون این شهرها بوده‌اند و دیگران در اعداد کمتر از همدان، رشت و تبریز بوده‌اند.
 
بیشترین نمونه‌های هدف و توضیحات را طبقه‌های پایین‌تر ارائه داده‌اند؛ با این وجود هیچ گروهی از مردم حذف نشده‌اند؛ باسواد و توانگر، بی‌سواد و تهیدست همه در این کتاب حضور دارند. هرچند بیشترین داده‌ها را زنان در اختیار نویسنده قرار داده‌اند، اما بسیاری را هم مردان به آنها افزوده‌اند که ارزشمند است. بسیاری از سنت‌های اشاره‌شده در کتاب، شگفت و مبالغه‌آمیز است؛ چندان‌که به‌راستی بسیاری از مردمان امروزین به آنها باور ندارند و آنها را به سخره می‌گیرند. نکته دیگر اینکه توجه بسیاری به رسم‌های مذهبی شده است؛ زیرا خرافه‌ها سخت در مذهب ریشه دارد.
 
دانلدسن همچنین می‌گوید: نیازی به پرسیدن نیست که چرا جادو و سحر در ایران این‌همه فراگیر شده است. اگر چه به تازگی مدارس پسرانه و دخترانه ایجاد شده است، همین ده سال پیش سخنرانی را که از آموزش دختران دفاع کرده بود در مشهد، در حرم امام رضا (ع)، از منبر فرود آوردند و هنگامی که بر دانش آموختن دختران پافشاری نمود، متهم شد به ارکان دین ضربه زده است.
 
دانلدسن مدعی است که بر آن بوده است که کتاب به مفهوم علمی جامع باشد. او درباره شیوه کار خود می‌گوید: تنها شماری بسنده از نمونه‌ها زیر عنوان‌های گوناگون ارائه شده تا پرداختن به موضوع جالب توجه باشد. به ضرورت گاه در ارائه فصل‌های گونه‌گون تداخلی رخ داده است: جن و پری در تولد نقش دارند، قرآن‌ به همه باورها می‌پردازد و چشم بد در هر مرحله از زندگانی نفوذ دارد. بنابراین خط‌های مشخصی دنبال نشده است و همگی نشان می‌دهد چگونه این رسم‌ها و باورها به زندگی مردم رنگ و بو می‌دهند.
 
اما از پیش‌گفتار او به خوبی نمایان است که دانلدسن یکی از اولین اصول تحقیق علمی یعنی بی‌طرفی و عدم سوگیری ایدئولوژیک را نادیده می‌گیرد. هم از آن جمله که کمی بالاتر نقل شد (خوشبختانه این خرافه‌ها رو به نابودی است) و هم از برخی دیگر از جملات او در پیشگفتار و دیکر بخش‌های کتاب این سوگیری علیه موضوع تحقیق را به خوبی می‌شود تشخیص داد. دانلدسن می‌گوید: هر زمان که توده‌ها در نادانی بوده‌اند، صدها دعانویس، غیبگو و جادوگر از آنان سود جسته است.
 
قضاوت او درباره روند مدرنیزاسیون مدنظر رضا شاه بسیار مثبت است و این موضوع را از همان اولین جمله پیشگفتار او می‌توان دریافت: فرمانروای کنونی ایران، رضاشاه پهلوی، دگرگونی‌های بزرگی در قانون‌ها و رسوم کشور پدید آورده که برخی از آن‌ها مستقیم علیه شیوه‌های خرافه‌آمیز و باورهای کهنه‌ای است که همیشه رواج داشته است.
 
فارغ از اهمیت تحقیق دانلدسن در باب آئین‌ها و آداب رسوم ایرانیان در بازه زمانی ابتدای پهلوی که این اثر را به عنوان کتابی مملو از داده‌های شایان توجه برای تحقیق جلوه‌گر می‌سازد، خود کتاب نیز به دلیل آنکه در بازه زمانی خاصی از تاریخ ایران نوشته شده است از منظر مطالعه در رویکردهای مسیونرهای مذهبی در ایران اهمیت دارد و واجد ارزش محسوب می‌شود.
 
کتاب در بیست و شش فصل فراهم آمده و هر یک از این فصول به مبحثی خاص می‌پردازد. فصل اول به مقوله «چشم بد»، فصل دوم به مراسم زاده شدن کودک، فصل سوم به جن، فصل چهارم به عشق و زناشویی و...
 
انتشارات فرهنگ جاوید کتاب «اسفند وحشی» نوشته بِس اَلن دانلدسن را با ترجمه ابوالقاسم سرّی با تیراژ پانصد نسخه، به قیمت 45 هزار تومان در 270 صفحه در سال 1398 منتشر کرده است.

^{................} هر روز با کتاب ^{...............}