بر ما چنین گذشته است | الف


«كتابها و آدمها»، تازه ترین اثر مهران افشاری که به همت نشر چشمه وارد بازار کتاب شده است، مجموعه ای از 15 گفتار ساده و خواندنی درباره زبان و ادبیات فارسی، تاریخ فرهنگی ایران و همچنین گزیده‌ای از شعر و نثر است که با رویکردی غیر تخصصی و برای عموم علاقه مندان و دوستداران این حوزه نوشته شده است.

كتابها و آدمها مهران افشاری

برای آنها که با نام مهران افشاری آشنا هستند، این کتاب اثری متفاوت محسوب می شود که نه براساس پژوهش های درازدامن او در تاریخ و فرهنگ این سرزمین که براساس تجربیاتش در آشنایی با کتابها و آدمها شکل گرفته است.

پر بیراه نیست اگر آن را به نوعی بازتاب دهنده بخشی از زندگی ادبی مولف در نظر بگیریم. او در این کتاب از آغاز آشنایی خود با ادبیات فارسی و نخستین کتاب‌هایی که در این زمینه خوانده و در ذهنش یاد آن‌ها نقش بسته است سخن می گوید از اساتید، یاران و نویسندگانی که با آنها در حشر و نشر بوده و به نوعی در زندگی او تاثیر گذاشته اند سخن گفته و خلاصه مهران افشاری در این اثر خواندنی و جذاب كوشیده است تا تجربه‌هایی را كه طی نیم قرن زندگی همراه و همپا با زبان و ادبیات فارسی، زندگی با کتابها و آشنایی شخصیت ها بدست آورده در اختیار خوانندگان بگذارد.

از این حیث نیز باید گفت كه «كتابها و آدمها»، در نوع خود اثری متفاوت در عرصه ادبیات فارسی است، چرا كه اهل فرهنگ و ادب کمتر در زمان حیات بدین تجربیات توجه کرده و بازگویی روایت آن را برای دیگران مفید فایده و خواندنی محسوب می کنند؛ در صورتی که اگر درست و بجا عرضه شوند، افزون بر خواندنی بودن بسیار آموزنده نیز خواهند بود.

از این منظر شاید بتوان خصوصیت اصلی این اثر را ارائه بدون چشم داشت تجارب و دریافت هایی دانست كه نویسنده اثر آنها را در سیر و سلوكش با كتاب ها و آدم های این حوزه اندوخته است. به زعم مهران افشاری، این اثر هیچ مقاله تحقیقی متخصصانه و یا سخنان و سخنرانی علمی و پیچیده ای را در بر نمی گیرد. برای خوانندگانی كه از نویسنده این اثر، تنها بحث های تخصصی و مقالات تحقیقی را انتظار داشتند، گفتارهایی «كتابها و آدمها»، بسیار ساده پیرامون ادبیات جلوه نماید؛ اما به اعتقاد افشاری، خواندن اثر حاضر برای همه فارسی زبانان، سودمند خواهد بود. به خصوص برای جوانان و علاقه مندانی كه می خواهند از گذشته فرهنگ و ادبیات فارسی در ایران، بیشتر و بهتر بدانند.

افشاری در دیباچه كتاب پیشین خود یعنی «نكته های ناگفته» (تهران، نشر زاوش، 1393)، شرح داده بود كه بر اساس آن چه در جهان پیشرفته امروزی متداول است، مقاله تحقیقی (Article)، یادداشت (Note) و گفتار (Essay)، هر سه از لحاظ صورت و محتوا با همدیگر فرق دارند، اما متأسفانه نزد بیشتر مؤلفان ایرانی باب شده است كه آن ها را در هم بریزند و از هم تفكیك نكنند.

مهران افشاری در تألیفات متعدد خود کوشیده با بیان نظری تفاوت مقاله و یادداشت و گفتار، به شکل عملی نیز ساحت این سه مقوله را از هم جدا بكند؛ آن چه افشاری در این كتاب عرضه می كند، صرفاً گفتار (Essay)است.

بخش نخست كتاب «كتابها و آدمها» تحت عنوان «كتابها»، شامل 10 گفتار درباره برخی از آثار ادبیات فارسی از شاهنامه حكیم ابولقاسم فردوسی تا اشعار فروغ فرخزاد است. این بخش نقدها و تحلیل های نویسنده درباره كتاب هایی كه به عنوان آثاری تاثیر گذار از گذشته در خاطرش باقی مانده را شامل می شود. بخش دوم كتاب با عنوان «آدمها» درباره 5 تن از شخصیت های برجسته ادبی، علمی و فرهنگی ایران در دوره معاصر است كه به قول نویسنده، سعادت دوستی و همنشینی با آنان را داشته و از محضرشان نكته ها آموخته و خاطرات آن بزرگان را برای ثبت در تاریخ بازگفته است. این چهره ها که هم معرفی می شوند و هم خاطراتی خواندنی از آنها روایت شده عبارتند از: کتایون مزداپور، عبدالحسین حائری، عبدالحسین زرین کوب، ایرج افشار و محمدامین ریاحی.

افشاری در «كتابها و آدمها» کوشیده مطالبی را بنویسد كه برای شناخت فرهنگ و ادبیات ایران سودمند و برای خواننده عمدتاً جوان امروزی، آموزنده و جذاب باشد. او در پایان هر پانزده گفتار این کتاب نمونه ای كوتاه از شعر (نظم) یا نثر مرتبط با آن مبحث را هم آورده است تا خواننده را با موضوعی كه مطالعه كرده، بیشتر آشنا كند.

در یك نگاه کلی، باید گفت كه این كتاب ماحصل نیم قرن زندگی نویسنده آن است؛ یک زندگی متفاوت با اکثریت قریب به اتفاق مردم این سرزمین؛ با خوشی ها و رنج های خاص خود. افشاری در بخشی از مقدمهبا ارجاع به نص صریح این آیه مباركه «لقد خلقنا الانسان فی كبد: به راستی كه نوع انسان را در رنج و مشقت آفریدیم» در قرآن كریم، به زیبایی بدین نکته اشاره دارد که زندگی اش یكسره پر از رنج و كوشش بوده؛ البته به جز اوقات شیرینی كه با كتاب و نویسندگان كتاب ها پیوند داشته است!

مهران افشاری› در «كتابها و آدمها»، می کوشد به شیوه خود، از ایام رفته سخن گفته و به شرح زندگی ادبی‌اش بپردازد تا این بار به اتفاق به واکاوی آنچه از سرگذرانده بپردازند: از آغاز آشنایی مهران افشاری با سرچشمه عظیم و غنی زبان و ادبیات فارسی، از روزگاری که فرصت خواندن آثار ارزنده گنجینه فرهنگ ادب ایران برای او فراهم آمده، از شانس هم صحبتی و همنشینی با بزرگان اندیشه و ادبی معاصر و... سرانجام با پشت سرگذاشت این فراز فرودها به جایی رسیده که گویی چاره ای جز مکتوب کردن آنها در قالب «كتابها و آدمها»، نداشته است.

«كتابها و آدمها»ی مهران افشاری، تجربه جذاب و شیرینی است كه جرعه جرعه به كام خوانندگان اثر ریخته می شود تا آنان از لب چون لعل او بنوشند و گوش فرا بدهند كه در نیم قرن تاریخی از زندگی افشاری، او چه تجربه ها و دانش افزایی های پر فراز و نشیبی را از سر گذرانده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...