زبان بدن یا «آنِ» زبان | الف


بیشتر ما می‌دانیم ارتباط چشمی برقرار کردن در هنگام گفت‌وگو مهم است. شاید از دوران کودکی آموخته باشیم که ادب حکم می‌کند هنگام حرف زدن با دیگران به آن‌ها نگاه کنیم، شاید برای برخی سخت و خجالت آور باشد و شاید گروهی دیگر اهمیت آن را جدی نگیرند. اما هیچ گاه نیاموخته ایم که ارتباط چشمی به چه دلیل اهمیت دارد؟ یا ارتباط چشمی مناسب و موثر در هر موقعیتی کدام است؟ وقتی معذب و خجالت زده‌ایم چه روشی برای برقراری ارتباط چشمی به کارمان می‌آید؟ پاسخ این سوال‌ها و بسیاری سوالات دیگر مجموعه ‌ای از توانمندی‌ها ایجاد می‌کند که تسلط بر «زبان بدن» نام دارد.

با فراگیری این مهارت می‌توانیم پیام‌های ناخواسته‌ای را که به وسیله‌ی زبان بدن خود می‌فرستیم کنترل کنیم، آگاهانه از این ابزار موثر استفاده کنیم، و در عین حال، قادر به خواندن نشانه‌های موجود در رفتار و زبان بدن دیگران باشیم تا پیام‌های ناگفته‌ی هر گفت و گو را بهتر درک کنیم.

زبان بدن، یا به اصطلاح فن بازیگری، «بدن» در کنار «بیان»، یکی از دو مهارت پایه‌ای بازیگری است. بازیگر باید بر بدن و بیانش تسلط کامل داشته باشد، چه، این دو، ابزارهای اصلی انتقال پیام در انسان اند و بازیگر که قرار است در کوتاه ترین و انسانی ترین قالب ممکن پیام‌های درونی شخصیتی که ایفا می‌کند را منتقل کند، باید بر این دو فن مسلط باشد. بازیگر از هر متد و روشی برای بازیگری استفاده کند و هر نوعی از نقش آفرینی را که انتخاب کند، این دو مهارت پایه‌ای را به نمایش می‌گذارد و بدن، شاید مهارت ویژه تر و سخت تر باشد. کم تر بازیگر برجسته‌ای و نقش به یاد ماندنی‌ای به خاطر قدرت بیان بازیگر در یادها مانده اند. درصد بالایی از هویت و منش شخصیت در زبان بدن شکل می‌گیرد. لحظه‌ای چشمانتان را ببندید و شخصیتی را که از دیدن آن روی پرده‌ی سینما یا صحنه‌ی تلویزیون لذت برده اید به یاد بیاورید، کدام ویژگی در خاطره تان پررنگ تر است؟ بیان یا بدن؟

یافته‌های روانشناسی مدرن به ما می‌گوید که تنها ۷ درصد پیام، با کلمات بیان می‌شود (verbal). بلندی و آهستگی صدا، زیری و بمی و کلاً جنبه‌های آوایی (vocal)، ۳۸ درصد پیام را انتقال می‌‌دهند و بیش از نیمی از پیام، یعنی ۵۵ درصد آن، با حرکات بدنی (به خصوص حالت-های صورت) منتقل می‌‌شود. بخش زیادی از پیام، یا بهتر است بگوییم روح پیام، مربوط به جنبه-های غیرکلامی (non-verbal) می‌شود که باید با کلماتی که بیان می‌شوند، هماهنگ باشد. در بعضی از متون (مانند «ارتباط درمانی» اثر پل واکتل) این بخش از پیام، پیام ضمنی یا فراپیام (meta-message) نامیده شده که از پیام آشکار مهم‌تر است. زبان بدن است که اساساً پیام را برای مخاطب مفهوم می‌سازد و در او تصرف می‌کند. کلام، پیکره پیام است و زبان بدن، جان آن، یا به قول جناب حافظ، «آن» آن .

کتاب «زبان بدن به زبان آدمیزاد» [Body language for dummies] نوشته‌ی الیزابت کونکه [Elizabeth Kuhnke] یکی از کتاب‌های پرطرفدار مجموعه‌ای است که در خارج از ایران توسط انتشارات Wiley منتشر شده است. این مجموعه در ایران با عناوین مختلف به چاپ رسیده و در یکی از ترجمه‌ها به مجموعه‌ی «به زبان آدمیزاد» برگردان شده که شاید تا حدی ترجمه خوبی برای این نام باشد. «For Dummies» که ترجمه‌ی تحت اللفظی آن به فارسی «برای احمق ها» است و به یقین ترجمه‌ی گمراه کننده‌ای است، در واقع نه برای احمق ها، که برای افرادی ریزبین و دقیق نوشته شده که علاقه مندند در حوزه‌ای ناآشنا اطلاعاتی جامع و مفید داشته باشند. در این مجموعه خواننده درگیر اصطلاحات ناآشنا و پیش فرض‌های تخصصی حوزه‌ی مورد بحث نمی‌شود و در عوض، قدم به قدم با این اصطلاحات و پیش فرض‌ها آشنا شده و مبانی و اصول و تعاریف حوزه‌ی مورد بحث را می‌آموزد. از این روست که ترجمه نام مجموعه به عبارت «به زبان آدمیزاد» ترجمه‌ای رساتر است.

نگارنده‌ی این کتاب، که درسال انتشار در لیست پرفروش ترین‌های جهان قرار گرفته و در نسخه‌ی انگلیسی به چاپ سوم رسیده، خانم الیزابت کونکه، شاید یکی از بهترین گزینه‌ها برای نگارش کتابی جامع و همه فهم درباره‌ی زبان بدن باشد. الیزابت کونکه که فعالیت خود را به عنوان بازیگر تئاتر شروع کرد، با تدریس فنون بدن و بیان به دانشجویان این حوزه، دریافت که با تکمیل دانسته هایش می‌تواند تاثیر بهتری بر دنیای اطرافش بگذارد. او با تحصیل در رشته‌های روانشناسی و تجارت، کار حرفه‌ای خود را به عنوان مشاور ارتباط مؤثر آغاز کرد و در سال ۲۰۰۰ موسسه «kuhnke communication» را برای ارایه خدمات مشاوره‌ی ارتباط موثر تاسیس کرد و اکنون بیش از بیست سال است که در این حوزه فعالیت می‌کند.

کتاب، زبانی ساده و گویا دارد و مانند تمام کتاب‌های این مجموعه، اصول و تعاریف اولیه بحث را باز می‌کند و تمام حوزه‌ها و سرفصل‌های مهم آن را پوشش می‌دهد. برای تبین موقعیت‌های خاص، مثال‌های ساده و روزمره می‌زند و در کنار مثال‌های همه فهم و بیان مفاهیم اصلی، راهکار‌های عملی قابل اجرا ارایه می‌دهد و گاه از مثال‌های تاریخی آشنا ( البته بیشتر برای مخاطب غربی) و ارجاع به فرهنگ عمومی استفاده می‌کند. خواندن کتاب بسیار لذت بخش و روان است و از آن جایی که تلاش نگارنده در متن انگلیسی دوری از پیچیدگی در متن بوده، ترجمه نیز با تلاش خوب مترجمین، روان و همه فهم از کار در آمده.

اتفاقی دوست داشتنی که در چاپ فارسی کتاب رخ داده درباره‌ی عکس هاست. وقتی کتابی درباره‌ی زبان بدن می‌خوانید، چون بسیاری از حالات را در کلمات نمی‌توان جا داد، وجود تصاویری گویا و مناسب به یقین بخش مهمی از فرآیند درک و دریافت مطالب است. ناشر به جای گرفتن بهانه‌ی همیشگی ممیزی و حذف تصاویر و یا سانسور و جرح و تعدیل خام دستانه‌ی تصاویر که نتیجه‌ای عکس در فهم و درک تصاویر دارد، سلیقه و زمان و هزینه خرج کرده و عکس‌ها را با مدل‌های ایرانی بازسازی و عکاسی کرده تا با وجود محدودیت منطقی نشر کتاب در کشور عزیزمان، مخاطب ایرانی هیچ بخشی از لذت مطالعه‌ی کتاب را از دست ندهد.

کونکه با دقت خوبی تمام حوزه‌های مورد بحث در زبان بدن را در سطح خوبی پوشش داده و حتی از وام گرفتن از کتاب‌های مرجع و دیگرانی که چه در نشر و چه در فضای مجازی در این حوزه فعالیت کرده اند، نهراسیده و بسیاری از مطالب، مثال‌ها و تکنیک‌های کتاب‌ها و مقالات مهم این حوزه را در کتاب جمع آوری کرده، به گونه‌ای که می‌توان این کتاب را حتی برای کسانی که مطالعات گسترده در زمینه‌ی زبان بدن دارند نیز مفید دانست؛ چون، این کتاب مروری جامع و خلاصه و ساده است بر تمام آن چه در این حوزه خوانده اند.

هر چند ممکن است دانشجویان روانشناسی و روانشناسان خود را از مطالعه‌ی چنین کتابی بی نیاز بدانند، مطالعه این کتاب بیش از همه به این گروه توصیه می‌شود. خواندن زبان بدن و ارایه پیام‌های صحیح و به جا در مصاحبه بالینی و روند درمان اهمیت بسیار دارد، به ویژه در درمان‌های پویشی (ناهشیار پویشی در چهره و بدن کدگذاری می¬شود). دانستن معنای دقیق تک تک حرکات و نیز حالات چهره بیمار در حین تعریف یک ماجرا یا بیان یک احساس می‌تواند عمق ارزیابی‌های بالینگر را افزایش دهد، به خصوص در مصاحبه‌های غیر ساخت مند که هنر مصاحبه و توانمندی بالینگر در کنترل بحث و میزان درک و دریافت او از علامت‌ها و نشانه‌های مراجع عنصری تعیین کننده است. مطالعه این کتاب تصویری جامع و کامل از هر آن چه یک روانشناس باید بداند تا رفتار غیرکلامی مراجع را تاویل و تفسیر کند به دست می‌دهد. از سوی دیگر، به بالینگر می‌آموزد چه طور پیام‌های غیرکلامی خود را کنترل کند و جدا از پاسخ‌های کلامی مصاحبه‌ی بالینی را پیش ببرد و حس اطمینان را که لازمه‌ی هر فرآیند درمانی است در مراجع به وجود آورد. در غیر این صورت، ممکن است مداخله‌های درمانگر به نحو بی موردی بیمار را آشفته سازد، در او مقاومت برانگیزد یا به «ارزش خود» بیمار آسیب وارد کند.