گفته­‌شده که لوتر پس از واقعه‌­ای در زندگی­ شخصی­‌اش، روی به الهیات و دین­‌پژوهی می­‌آورد. از وی بسیاری آثار نوشتاری در قوالب سنّتی حکمای قدیم، یعنی رسالات یا نامه‌­هایی سرگشاده خطاب به بزرگان جهان مسیحیت و نیز عموم مسیحیان دوران خودش بر جای مانده است. همچنین به­‌دلیل ارجی ویژه که بر هنر موسیقی می­‌گذاشت وی را از چهره‌­های مهم و مؤثر تاریخ موسیقی کلیسای پروتستان می‌­شناسند؛ چه آنکه پیروِ طریقت اگوستین بود؛ فیلسوفی که موسیقی را یک دانش و نه یک تفنن می‌­شمرد.

نشر کرگدن به‌­تازگی کتابی درباره لوتر منتشر کرده: پنج رساله از لوتر در مجموعه‌­ای به‌نام آزادی مؤمن مسیحی به ترجمه محمد صبائی. کتاب حاضر (آزادی مؤمن مسیحی) سرشار از جستجوهای ذهنی صادق، خیرخواه، حقیقت‌­جو و درعین‌­حال پرکار و امیدوار است؛ ذهنی که شبانه­‌روز دغدغه پرسش­‌هایش را دارد. نظریات و انتقادات و موعظه­‌های لوتر اگرچه حیات روزمره اجتماع مسیحیان زمانش را خطاب می‌­گیرند اما رنگی از عرفان دارند و همین گرایش است که سبب می‌­شود ـ به‌­گفته مترجم ـ اعتنای چندانی به مسیحِ تاریخی (یا مسیح واقعی) نکند و در پی کشف حقیقت و کنه معرفت مسیحی باشد.

از لوتر تاکنون چه ترجمه شده؟
خواننده ­فارسی­‌زبان البته آشنایی چندانی با لوتر ندارد. نخستین کتاب فارسی درباره او، ترجمه‌­ای به‌­نام مارتین لوتر: پدر جنبش اصلاح دینی است که به ­قلم رضا علیزاده در سال 1389، توسط نشر ققنوس منتشر شد: یک بیوگرافی مختصر به­‌همراه گزیده‌­ای از نوشته­‌ها و نامه‌­های لوتر که کارِ باربارا سامرویل (Barbara A. Somervill) است؛ نویسنده­‌ای حالا هفتادوچند ساله که چندان سابقه­‌ای در مطالعات دینی ندارد و در زمینه‌­هایی مختلف از تاریخ، علوم و بیوگرافی مشاهیر گرفته تا حتی کتاب کودک کار کرده است.

محمد صبائی (مترجم کتاب حاضر) اما درس‌­خوانده رشته ادیان و عرفان است؛ تا مقطع دکتری. کارِ او در گردآوری و ترجمه رسالات، دقتی شایان­‌توجه دارد؛ ذکر تمامی منابع به­‌کار رفته، نثر علمی، روان، روشن و متناسب با دوره تاریخی متن و نیز نگارش مقدمه‌­ای دغدغه‌­مند که راهگشای خواننده در فهم جامعیّت فحوای کتاب است، از ویژگی­‌های این کارِ اوست. صبائی در سال 1398 برای کتاب درباره عرفان مسیحی (216صفحه، ققنوس، 1398) برنده نهمین دوره جایزه دکتر مجتبایی شد. از او دو ترجمه دیگر با محوریت ادیان و الهیات به چاپ رسیده­است:
موسی، نوشته گرهاردفون راد، 112صفحه، نشر ققنوس 1399
مسیح و آدم: بشر و بشریت در باب پنجم رساله به رومیان، نوشته کارل بارت، 96صفحه، نشر ققنوس 1397
کتاب آزادی مؤمن مسیحی پنج رساله لوتر را دربرمی­‌گیرد: «آزادی مؤمن مسیحی»، «دو نوع برائت از گناه»، «تعلیمی مختصر درباب اینکه باید در اناجیل چه چیزی جست و چه چیزی چشم داشت»، «مقدمه بر عهد جدید» و «گزیده تفسیر رساله قدیس پولس به گالاتیان». منابع چهار رساله نخست و رساله پنجم، به‌­ترتیب چنین هستند:
Martin Luther's basic Theological Writings, Ed. By Timothy F. Lull, USA, Fortress Press, 1989
Martin Luther, Selection from His Writings, Ed. By John Dillenberger, USA, Anchor Press, 1961

به‌­گفته مترجم وجه گزینش این نوشته­‌ها موضوع محوری­شان بوده است: اینکه «چگونه می­‌توان از قیدوبند شریعت، گناه و مرگ آزاد شد و نجات یافت... شریعت، گناه و مرگ زندان‌­ها و زنجیرهایی‌­اند که ما را از رسیدن به آزادی و نجات بازمی­‌دارند.» (ص 2). اما بپردازیم به فصول مختلف کتاب:

کارکرد شریعت و اعمال دینی انسان چیست؟
رساله نخست، نامه­‌ای سرگشاده به پاپ لئوی دهم (Pope Leo X , 1475-1521)، پاپ کلیسای کاتولیک روم است؛ کسی که لوتر او را میشی در میان خیلِ چاپلوسانِ گرگ­‌صفت می‌­داند و اصرار به موعظه او دارد. محور رساله موضوعی چالش‌­انگیز است؛ اینکه اساساً کارکرد شریعت و اعمال دینی انسان چیست؟ بنگریم به پاره­‌هایی از کلام لوتر در این باب: «هر عملی که بتوان با بدن و در بدن انجام داد، به روح کمک نمی‌­کند. آزادی روح مستلزم امیر بسیار متفاوتی است. زیرا اعمال پیش­‌گفته را هر انسان فاسد و رذلی هم می­‌تواند انجام دهد.» (ص21) «احکام به ما نشان می‌­دهند، چه کارهایی باید انجام دهیم، اما قدرت انجام آن کار را به ما نمی‌دهند... مثلاً حکم نباید طمع داشته باشی، حکمی کلّی است که صرفاً ثابت می‌­کند همه ما گناهکاریم.» (ص25) «عمل هرگز عامل را مثل خود نمی‌­کند، بلکه عامل، عمل را مثل خود می­‌کند. در مورد اعمال انسان نیز همین‌­گونه است. انسان، مؤمن یا غیرمؤمن، هرگونه که باشد، عملش نیز همان‌گونه است.» (ص40)

شرح مفهوم آزادی آدمی از گناه
رساله دوم به شرح مفهوم آزادی آدمی از گناه می‌­پردازد و با بینشی می­‌توان گفت عرفانی، این آزادی را در دو گونه طبقه­‌بندی می­‌کند: نخست آزادی‌­ای که در اصل متعلق به ذات مسیح است و یکجا به مؤمن مسیحی اعطا می­‌شود؛ چندان که آن مسیحی بتواند اعمال و داشته‌­های مسیح را به خود نسبت دهد. لوتر در توضیح این نسبت، مثالِ ازدواج را می­‌آورد: «همانگونه که عروس و داماد تمام داشته­‌های یکدیگر را از آنِ خود می­‌کنند؛ چراکه پیکری یگانه‌­اند» (ص62).

نوع دیگر آزادی نیز از همین آزادی نوع اول منتج می­‌شود و به‌­نوعی تصویرِ آزادی نوع اول در زندگی بیرونی مؤمن مسیحی است و موجب می‌­شود «آدمی عمر خویش را به­‌نحوی سودمند در انجام اعمال نیک به­ سر برد... جسم و شهوات خود را قربانی کند، محبّتِ هم­نوع یابد و خشوعِ خدا» (ص64).

اما در پایان این رساله به نکته­‌ای بس خواندنی می­‌رسیم: لوتر به ظرافتی کم‌­نظیر از تفاوت دو مفهوم «خشم» و «غیرت» می­‌گوید؛ که اولی نشانه ضعف است و دومی نشانه کمال مؤمن و مرزی ظریف میان­‌شان وجود دارد.

رساله سوم، مبحثی بس حیاتی را در رابطه با نحوه برخورد خواننده با انجیل و حتی هر کتاب دینی دیگر مطرح می‌­کند: این مهم که هیچ کتاب مقدسی، دستورالعمل زندگی آدمی نیست، بل اهمیّت و معنایی فراتر دارد. بنگریم به پاره‌­هایی از این رساله: «انجیل چیزی نیست و نباید باشد جز رویدادنامه؛ داستان و روایتی درباره مسیح که می­‌گوید او کیست، چه کارهایی انجام داد، چه سخنانی گفت» (ص74)

«فهم مسیح همچون الگویِ صرف، از انسان نه مؤمن مسیحی، بلکه شخصی ریاکار می‌­سازد. باید مسیح را در سطحی بسیار بالاتر بفهمید... پیش از آنکه مسیح را الگوی خود بگیرید او را همچون موهبت و عطیه­‌ای بدانید و بپذیرید که خدا به شما داده است» (ص75) «انجیل در حقیقت کتاب شرایع و احکام نیست که معین کند چه اعمالی باید انجام دهیم، بلکه کتاب نویدهای الهی است که در آن خدا تمام مایملک و منافع خویش را در مسیح به ما نوید داد، پیشکش کرد و بخشید.» (ص77).

رساله چهارم درباب عهدجدید و ضرورت فهم تفاوت و تمایز ماهوی آن با عهدقدیم است و تعابیری جالب در این زمینه به‌­کار می­‌گیرد: «آنچه نخست باید بدانیم، لزوم کنارگذاشتنِ این باور است که چهار انجیل و فقط چهار انجیل­‌نگار وجود دارد. تقسیم‌­بندی کتاب­‌های عهدجدید به کتاب­‌های شریعت، تاریخ، انبیا و حکمت نیز به‌­کلّی مردود است.» (ص82).

«انجیل مخصوصاً از ما نمی­‌خواهد اعمالی انجام دهیم تا به‌­کمک آنها از گناه بری شویم و نجات یابیم؛ درحقیقت انجیل چنین اعمالی را محکوم می‌­کند. درعوض از ما ایمان به مسیح را طلب می‌کند.» (ص 85)

«اگر مجبور باشم انتخاب کنم که بدون اعمال مسیح زندگی کنم یا بدون موعظه او، زندگی بدون اعمال او را برمی‌­گزینم.» (ص 87)

بخش پنجم یا پایانی کتاب نیز نوشتاری است متعلق به دوران پختگیِ اندیشه لوتر؛ درسگفتاری مفصّل درباره رساله پولس قدیس به گالاتیان. در این درسگفتار لوتر با کلامی بالیده و پرورده باز به شرح معنای عمیق «آمرزیدگی»، به­‌مثابه جوهره معرفت مسیحی می­‌پردازد. گالاتیا نیز سرزمینی باستانی در ترکیه کنونی است و گالاتیان به‌­نوعی اشاره به مسیحیانی دارد که یهودی‌­نژاد نبودند و مسیحی شدند. بنگریم به پاره‌­هایی از این رساله: «قدیس پولس در این رساله با جدیّت، در پی آموزش معرفتِ کامل به این برائت مسیحی است.» (ص97)

«برای عالمیان بسی عجیب و نامفهوم است که مسیحیان را تعلیم دهیم که نسبت به شریعت جاهل باشند و چنان در محضر خدا زندگی کنند که گویی هیچ شریعتی وجود ندارد.» (ص93)
«شما را نصیحت می­‌کنم، به‌­ویژه کسانی که معلم و الگوی وجدان مردم می‌­شوند که خود را تعلیم دهید تا از شریعت به فیض، از برائت حاصل از عمل و مبتنی بر کوشندگی، به برائت حاصل از بی‌عملی و مبتنی بر پذیرندگی و درپایان، از موسی به مسیح رهنمون شوید.» (ص97)

چاپ نخست کتاب «آزادی مؤمن مسیحی»، نوشته مارتین لوتر، گردآوری و ترجمه محمد صبائی، در 162صفحه و بهای 45هزار تومان، تابستان 1400، ازسوی انتشارات کرگدن عرضه شده­‌است.

ایبنا