رویایی که محقق نشد | اعتماد


طبقه‌بندی دانش‌های بشری و فلسفه علم، عمری طولانی دارد. از زمان ارسطو تاکنون، اثبات‌پذیری و تحقیق‌پذیری گزاره‌های علمی یکی از سوال‌های مهمی بوده که بسیاری از اندیشمندان و فیلسوفان را به خود مشغول کرده ‌است. فراتر از دانش‌های تجربی، علم بودن دانش فلسفی و مطالعات انسانی نیز از سوالات مهمی است که همواره مورد نقد و چالش قرار گرفته ‌است. اندیشمندان شناخت‌شناسی و فلسفه علم تعریف‌های متفاوتی از علم و معرفت بشری ارایه کرده‌اند که هر یک می‌تواند مایه استدلال برای «علمی دانستن» یک دانش یا مطالعه بشری قرار گیرد.



کتاب «علم ناممکن: تحلیلی نهادی از جامعه‌شناسی امریکایی» [The impossible science : an institutional analysis of American sociology] محصول همکاری دو پژوهشگر مطالعات اجتماعی در امریکاست که قصد دارد به این سوال پاسخ بگوید که «آیا جامعه‌شناسی یک علم است؟» همکاری ترنر و ترنر (استیون پی ترنر [Stephen Park Turner] و جاناتان اچ ترنر) از این جهت حائز اهمیت است که دو پژوهشگر پاسخ متفاوتی برای این سوال دارند. جاناتان ترنر اعتقاد دارد که جامعه‌شناسی مواد لازم برای تبدیل شدن به یک علم را دارد، اما روند تاریخی این رشته مطالعاتی در ایالات متحده امریکا در طول بیش از یک سده، به شکلی طی شده است که ظرفیتش را برای تبدیل شدن به علم از دست داده ‌است. اما استیون ترنر معتقد است که جامعه‌شناسی علم نیست و تلاش برای تبدیل آن به علم در طول سده‌های گذشته به این دلیل شکست خورده ‌است که اصولا رویکرد علمی به جامعه‌شناسی غلط است. به همین دلیل در سراسر کتابی که به نوعی توصیف روند تاریخی رشته جامعه‌شناسی در امریکا است، حکم کلی در مورد علم بودن یا نبودن جامعه‌شناسی کمتر به چشم می‌خورد، بلکه انگیزه نویسندگان بیشتر نشان دادن دلایل شکست جامعه‌شناسان در تبدیل این رشته مطالعاتی به علم است.

روند شکل‌گیری رشته جامعه‌شناسی در امریکا، به نوشته ترنر و ترنر، از علقه‌های اصلاح‌طلبانه آغاز می‌شود. اساتید اولیه جامعه‌شناسی غالبا پژوهشگران مذهبی پروتستان بودند که از پیگیری مطالعات اجتماعی دو هدف داشتند: ۱- کنجکاوی در مورد علل تغییرات ۲- تلاش برای یافتن راه‌حلی برای «مسائل اجتماعی». دومین انگیزه را کتاب «علم ناممکن» انگیزه اصلاح‌طلبی معرفی می‌کند؛ موضوعی که یکی از عوامل اصلی تبدیل شدن «جامعه‌شناسی» به یک نهاد در امریکا می‌شود. برای اساتید اولیه جامعه‌شناسی، مسائلی مانند رشد گناه و شر در جامعه، مساله مهمی بود. دوره اول جامعه‌شناسی در اواخر قرن نوزدهم به دلیل «نفرت از فعالیت‌هایی همچون گناه، طلاق، مستی، تفریح‌های ناسالم برای جوانان» شکل گرفت چراکه «این واجب مسیحی بود که باید علیه آنها دست به کار شد.» جامعه‌شناسی در امریکا تقریبا همزمان با اروپا رشد می‌کرد. ایده‌هایی تقریبا مشابه از اثبات‌گرایی اگوست کنت و اندام‌وارگی و تکامل‌گرایی هربرت اسپنسر، چراغ راه اندیشمندان جامعه‌شناسی در دو سوی آتلانتیک بود؛ چه برای دورکیم، چه برای ماکس وبر و چه برای آلبیون اسمال، فرانکلین گیدینگز و لستر فرانک‌وارد. اما تمایل امریکایی‌ها به تاسیس یک علم کاربردی و انگیزه اصلاح‌طلبانه و مداخله‌جویانه مطالعات اجتماعی آنها باعث شد تا جامعه‌شناسی در امریکا مسیر متفاوتی طی کند. در آستانه جنگ جهانی اول، یک نهاد تازه برای کاربردی کردن جامعه‌شناسی به آن اضافه شد: آمار و پیمایش. شکل‌گیری جامعه جامعه‌شناسی امریکا که بعدها به انجمن تغییر نام داد، طیف‌های مختلف پژوهشگران جامعه‌شناسی را در کنار یکدیگر قرار داد. انجمن دیدگاهی کاملا فراگیر داشت و به طیف خاصی تعلق نداشت.

بعد از جنگ جهانی اول، دیدگاه فراگیر به شکل عمده‌ای تغییر کرد. موسسه پژوهش‌های اجتماعی و مذهبی، تحت نظر جان دی. راکفلر پسر، به یکی از ستون‌های مطالعات اجتماعی در امریکا بدل شد. نهاد جامعه‌شناسی وابستگی خود را به آمار افزایش داد و مطالعات مستند به آماری می‌شدند و از طریق نظرسنجی‌های تخصصی تامین می‌شدند. همزمان کمک‌های راکفلر، نهاد تازه‌ای را در دانشگاه شیکاگو با عنوان کمیته پژوهش‌های جامعه محلی ایجاد کرد. برخلاف موسسه پژوهش‌ها، کمیته دانشگاه شیکاگو با وجود خواست کمک‌کنندگان مالی، مسیری متفاوت طی کرد و ماهیت دانشگاهی آن باعث شد تا به جای «واقع‌گرایی» مکتب راکفلر، نوعی «تجربه‌گرایی» در مکتب دانشگاه شیکاگو شکل بگیرد که نتایج پژوهش‌های آن با پژوهش‌های واقعی و مبتنی و بر عدد و رقم‌های موسسه پژوهش‌ها تفاوت‌های چشم‌گیری داشت. رقابت این دو مکتب در دوره بین دو جنگ جهانی باعث شد تا جامعه‌شناسی امریکایی دچار بحرانی سازنده شود. تلاش‌های موسسه پژوهش‌های اجتماعی و مذهبی برای مستندسازی جامعه‌شناسی با آمار و روش‌شناسی علمی پیمایش‌های آماری متمرکز و هدفمند، از سوی پژوهشگران مختلف نقد شد. نفوذ بیشتر پژوهش‌های جامعه‌شناسی در دانشگاه‌ها و کالج‌های امریکا باعث شد که حرکت تندی در روش‌شناسی مطالعات اجتماعی در صحنه آکادمیک امریکا پدید بیاید، اما این روش‌های رقیب نتوانستند به سرعت در یک قالب مشترک علمی و یک رشته متمرکز دانشگاهی در بیایند.

دوره بعد از جنگ جهانی دوم، جامعه‌شناسی امریکایی بیش از گذشته خاصیت نهادی پیدا می‌کند. عمده تحولات این دوره متاثر از نظام آموزشی مبتنی بر سرمایه‌داری در امریکا است. هیات‌های علمی دانشگاه‌های امریکایی، نیم قرن از ظهور رشته جامعه‌شناسی، کم‌کم جای خود را به افراد تازه‌کار و جدید می‌دهند که به نهادهای اقتصادی و میلیونرهای نیویورکی وابسته‌اند. هر چند این تغییرات باعث منحرف شدن مسیر آکادمیک جامعه‌شناسی به ابزار مداخله‌جویانه نهادهای اقتصادی شد، اما در نهایت با تزریق کمک‌های مالی به دانشگاه‌ها، نسل تازه‌ای از دانشجویان و پژوهشگران را پدید آورد که با آزادی عمل بیشتری به نظریه‌پردازی پرداختند. ظهور اساتید تازه همچون پارسونز در این دوره، پایه‌گذار دوره بعدی شد که از نظر نویسندگان کتاب دوره طلایی جامعه‌شناسی در امریکا خوانده می‌شود. رشد تعداد دانشجویان علوم انسانی در امریکا همزمان با جنگ سرد، در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ دوره طلایی را به وجود می‌آورد که طی آن گرایش‌های فکری جامعه‌شناسی در امریکا چند پاره می‌شود و نظریه‌ها و عملکردهای مختلف در سراسر امریکا رشد می‌کنند.

داستان کتاب علم ناممکن، به طریقی مرثیه‌ای برای «علم جامعه‌شناسی» در امریکا است. نویسندگان در پایان کتاب از ناامیدی خود برای عملی شدن آرزوی بنیان‌گذاران جامعه‌شناسی در امریکا برای تبدیل آن به یک علم جامع و کامل و راه‌حلی برای مشکلات اجتماعی سخن می‌گویند. کتاب با این انگیزه نگاشته‌ نشده ‌است که از دیدگاه شناخت‌شناسی یا فلسفه علم، امکان‌پذیری علم جامعه‌شناسی را توصیف کند؛ در عوض روندی تاریخی را بیان می‌کند که در نهایت باعث شد جامعه‌شناسی در امریکا به یک علم بدل نشود. تلاش ترنرها در این کتاب برای نشان دادن روند تاریخی جامعه‌شناسی امریکایی از سوی بسیاری از پژوهش‌گران مطالعات اجتماعی در امریکا تحسین شده است. هر چند این تلاش آکادمیک نزدیک به سه دهه پیش (۱۹۹۰) در امریکا منتشر شده، اما ترجمه و انتشار آن در ایران برای دریافت تصویری کامل از روند تبدیل رشته‌های علوم انسانی به نهادهای اجتماعی در امریکا و ریشه‌های تاریخی نظریات علوم اجتماعی امریکایی کمک زیادی می‌کند.