«مکالمات خیالی» گونه‌ای نو از انتقاد در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه است؛ محورهای موضوعی آن نقد ساختارهای سیاسی و مخاطبش جامعه ایران بوده و نام بسیاری از نویسندگان آنها نیز از ترس مجازات توسط دولت وقت مخفی شده و با وجود گذر زمان همچنان گمنام مانده است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، کتاب «مکالمات خیالی: تحلیل‌گونه‌ای انتقادی از دوره قاجار» تالیف علی باغدار دلگشا از سوی نشر و پژوهش شیرازه منتشر شد. روایت‌های سیاسی و امر عمومی همچنان درگیر معانی و ساختارهای خیالی زمان خود هستند. آنها با استفاده از مفاهیمی چون پیشرفت و فناوری، کار و اقتصاد، آسایش و امنیت، تاریخ و آینده، بحران و خطرات عمده و جایگاه حکمران و تحت حاکمیت به هم پیوند می‌خورند تا نماد تفکر و رویکرد خاصی شوند. با این وجود همچنان ناشناخته‌اند و درک کامل و درستی از آنها وجود ندارد. از این روی، هرگاه این روایت‌ها به قلم آیند اثری را با گونه‌ای (ژانر) ادبی جدید خلق می‌کنند.
در تاریخ سیاسی ما، دوره قاجار یکی از مهم‌ترین ادوار تاریخی ایران است که جامعه ایران سنتی را به ایران متجدد رهنمون می‌کند. با ظهور اندیشه مظروطه‌خواهی از ژانر و گونه‌های متعددی برای بیان نظرات و انتقادات سیاسی و اجتماعی استفاده شد که یکی از این گونه‌ها «مکالمات خیالی» است. مکالماتی که اشخاص حاضر در آن بنا بر ترس از استداد و جبر سیاسی زمان خیالی‌اند اما موضوعات آن حقیقی و حرفی از زبان زمانه خود. در این مکالمات، ساختارهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مورد نقد قرار کرفته‌اند و تلاشی برای رسیدن به ایران نوین صورت پذیرفته است.
در نتیجه سفر ایرانی‌ها به دیار فرنگ و الگوبرداری از دستاوردهای فرنگ مانند صنعت چاپف انتشار روزنامه، ترجمه متون و آموزش مدرن ... و در کل طابق‌النعل آنچه در غرب شکل می‌گرفت، برای روشنفکران آن دوره، نمادی برای مدینه فاضله شد. به عبارت دیگر شناخت بیشتر ایرانیان از فرنگ از طریق اعزام دانشجویان ایرانی به کشورهای اروپایی مانند ایتالیا در دوره صفویه و پس از آن فرانسه و انگلیس در دوره عباس میرزا و محمدشاه قاجار که مقارن با تحولات ناشی از انقلاب فرانسه نیز بود، زمینه آشنایی با تغییر و تحولات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی غرب ایجاد شد. ورود و شناخت پدیده مطبوعات و انتشار آن برای نخستین‌بار در ایران از جمله تحولات چشمگیری بود که به حیاتی‌ترین ابزار خبر رسانی در این دوره تبدیل شد و نقش اساسی خود را در تحولات مشروطه‌خواهی و در مسیر آگاه‌سازی و هدایت جامعه و نیز تبیین آرمان‌های مشروطه ایفا می‌کرد.
نوزایی و تحول اندیشه سیاسی در عصر جدید، خود را در قالب نگارش آثار دگراندیشان آن دوره در اروپا ظاهر کرد. تفاوت اصولی تفکرات در این عصر با ادوار گذشته، وجود و ظهور اندیشه‌های سیاسی است. در آن زمان مسئله اصلی برای اندیشمندان، تلاش برای پاسخ‌های معقول به پرسش‌هایی بود که دیگر با مقتضیات جامعه سنتی، توان پاسخ‌گویی و حل آنها وجود نداشت. یکی از روش‌های استفاده‌شده توسط آن اندیشمندان، استفاده از الگوی اتوپیانویسی بود؛ نوشته‌ای که در آن ترسیم یک ناکجاآباد صورت می‌گرفت، ناکجاآبادی که در حقیقت خلق یک جهان‌بینی غیرحقیقی بود.
دگراندیشان و دغدغه‌مندان جامعه ایران در دوره قاجار با نگارش رسائل و آثاری چون «دستور الاعقاب» و «رساله مجدیه» و در ادوار بعدی تدوین رسائلی چون «شیخ و وزیر»، «رفیق و وزیر»، «یک کلمه» و برخی رسائل دیگر به انتقاد از اوضاع سیاسی، نظام اداری سنتی و فسادهای موجود در آن پرداختند.
آشنایی با روش‌ها و سبک‌های نگارشی غربی نیز باعث گردید تا این دگراندیشان افزون بر آشنایی با مفاهیم سیاسی مانند: آزادی، برابری، برادری، قانون و پارلمان، به مترادف‌سازی و واژگان اسلامی و هم‌خوان نشان دادن آنها با اصطلاحاتی چون: حریت، مساوات، اخوت، قرآن و مجلس شورای ملی (اسلامی) نیز بپردازند. همچنین گونه‌های انتقادی و ادبی فرنگی نیز توسط این دگراندیشان مورد تقلید مستقیم و غیرمستقیم قرار گرفت. آشنایی نسبی با آثاری چون «کمدی الهی» دانته، «امیل» از روسو، «نامه‌های ایرانی» از منتسکیو و ترجمۀ برخی از آثار الکساندر دوما باعث گردید نویسندگان منتقد ایرانی نیز همچون «کمدی الهی» به نگارش خواب‌نامه‌های متعدد روی آورده، مانند صحبت‌های خیالی روسو با فرزند غیرحقیقی‌اش، با فرزندان خیالی خود مانند احمد و علی به صحبت پرداخته و همانند صحبت و نامه‌های خیالی ازبک و ریکا در کتاب «نامه‌های ایرانی» به استفاده از الگوی مکالمات خیالی برای بیان دیدگاه‌های انتقادی خود بپردازند.
استفاده از الگوی مکالمات خیالی و صنعت جان‌بخشی به عنوان یک روش در ادبیات ایران باستان در آثاری چون: درخت آسوریک (صحبت‌های بز و نخل)، اندرزهای آذربادمهرسپندان (صحبت‌های موبد دوره ساسانی با فرزندش) و در دوره اسلامی نیز در آثاری چون کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه، آثار اسدی طوسی و سعدی مورد استفاده بوده است. با این وجود الگوی مورد استفاده در دوره مشروطه، از دو جهت با الگوهای پیش از خود تفاوتی اساسی دارد: الف) مکالمات دوره مشروطه رویکرد انتقادی به گفتمان‌های سیاسی و اجتماعی زمانه خود دارند، در حالی که مکالمات خیالی ادب فارسی در پیش از مشروطه معمولاً دارای رویکرد نقد سیاسی و مخالفت با ساختار قدرت و شخص پادشاه نیستند؛ ب) مکالمات خیالی دوره مشروطه هرچند در ظاهر خیالی‌اند، اما موضوع آنها موضوعات رایج در زمانه مشروطه است؛ در حالی که در مکالمات پیش از این دوره این مورد به صورتی شاخص وجود ندارد.
موضوعاتی که در مکالمات خیالی دورۀ مشروطه از زبان کسانی چون میرزا سعید سمنانی، ملای بی‌پروای خراسانی، کربلایی تقی، داش حسن، شیخ بهلول، منوچهرخان و میرزا عبدالله در پاسخ به سؤالات کسانی چون ابومفید کرمانی، میرزای ترسوی کاشانی، مشهدی نقی، داش اسدالله، ملانصرالدین، فریدون خان و میرزا صادق در قالب «مکالمه»، «گفتگو»، «مذاکره» و «صحبت» مطرح شده است، عبارتند از: برشماری علل «ترقی اروپ و علل «خرابی شرق»، بررسی اوضاع اداری و سیاسی ایران، توجه به دلایل عقب‌ماندگی ایران، بحث در خصوص علت ترقی ژاپون و عقب‌ماندگی دیگر ملل آسیایی، چاره‌جویی برای ایجاد تغییر در آداب‌های سنتی و اجتماعی، تلاش برای آشنایی جامعه ایران با تحولات نوین سیاسی، اسلامی نشان دادن نظام مشروطه و حزب الله دانستن آن، انتقاد از مطلق العنانی دولت، توجه به مسئله استقلال ایران، اهمیت تمامیت ارضی در قالب حفظ ممالک محروسه ایران و تلاش برای ایجاد اتحاد میان دولت و ملت.
مکالمات خیالی گونه‌ای نو از انتقاد در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه است؛ محورهای موضوعی آن نقد ساختارهای سیاسی و مخاطبش جامعه ایران بوده و نام بسیاری از نویسندگان آنها نیز از ترس مجازات توسط دولت وقت مخفی شده و با وجود گذر زمان همچنان گمنام مانده است. این مکالمات از نظر موضوعی به مواردی چون خرابی ایران: چرایی و عاملان آن، اهمیت مشروطه، پاسخ به چه باید کرد، نقد استبداد سیاسی و چگونگی رسیدن به جامعه مدنی پرداخته است.
این کتاب با توجه به موضوع و پرسش‌های مذکور از نظر روش‌شناسی، به روش تاریخی در قالب تحلیلی ـ تبیینی و با استفاده از برخی نسخ خطی دوره قاجار و برشماری کامل (غیرگزینشی) 9894 شماره برابر با 79152 برگ مطبوعاتی از شمارگان باقی‌مانده از 82 عنوان روزنامه فارسی‌زبان درون‌مرزی و برون‌مرزی منتشرشده در دورۀ قاجار، با تأکید و شاخص قراردادن مطبوعات دوره مشروطه گردآوری و در دو بخش اصلی تنظیم شده است.
در بخش نخست به توضیح مواردی چون پیشینه تحقیق، منبع‌شناسی، انتقاد به مثابه محور گفتمان دوره قاجار، مکالمات خیالی در آثار دگراندیشان دوره قاجار و مکالمات خیالی در مطبوعات پرداخته شده است که مکالمات خیالی این بخش در سه موضوع: مکالمات خیالی در عالم واقع، مکالمات خیالی در قالب ترکیب طرح و کلمه و مکالمات خیالی در قالب خواب‌نامه مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در بخش دوم گزیده‌ای از متن صالی برخی مکالمات مانند «مذاکره وزیر و سفیر» از روزنامه اختر، «نوزده نفر بودیم» از روزنامه قانون، «مقاله در اثبات ذات واجب الوجود عز شأنه» و «آغاز مقالۀ سقراط با اریستودم» از روزنامه ادب، «طفل هشت‌ساله» از روزنامه گلستان، «رویای صادقه ـ یا خیالات واهبه» از روزنامۀ تمدن، «سؤال و جواب مشهدی محمدنقی و کربلائی تقی: یا مکالمه مستبد و مشروطه‌طلب» از روزنامه رهنما، «بقیه گفتگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه‌خانه‌های پاریس» از روزنامه ندای وطن، «مکتوب از طرف یزید بن معاویه بن ابی‌سفیان علیه اللعنه و العذاب»، «مکتوب از حسین کرد شبستری موهومی» و «سؤال و جواب داش‌مشتی کلاه‌نمدی با یک نفر از ارباب ذوق جمعه گذشته در باغ بهجت‌آباد» از روزنامه شرافت و ... در اختیار خوانندگان قرار گرفته است.
کتاب «مکالمات خیالی: تحلیل‌گونه‌ای انتقادی از دوره قاجار» تالیف علی باغدار دلگشا در 355 صفحه، شمارگان 100 نسخه و بهای 110 هزار تومان از سوی نشر و پژوهش شیرازه منتشر شد.
