کتابی که شوخی‌هایش مزه دارد | الف


امروزه هدف اغلب نویسندگان طناز، بیان دغدغه‌های انسان معاصر است و اگر داستان طنز می‌نویسند صرفاً به منظور طنزنویسی نیست، بلکه می‌خواهند از قالب طنز برای طرح و پرداختن به معضلات جامعه استفاده کرده یا به وسیلۀ آن از مسائل موجود انتقاد کنند. در سال‌های اخیر بیشتر نویسندگانِ طنزنویس برای بیان مشکلات از زبان تلخ و گزندۀ این قالب و کنایه‌های دوپهلو و نیشخند برای نشان‌دادن مقصود خود استفاده کرده‌اند؛ اما محسن پوررمضانی در داستان‌های به قول خودش درهم‌گوریدۀ کتاب «دزدِ مو وِزوِزی و انسان فرهیخته» طوری نوشته است که شما بعد از مدت‌ها هم قاه‌قاه بخندید و هم در عین لذت از به‌تصویرکشیدن صحنه‌هایی که شاید بعضی از آنها برای خودتان هم آشنا و ملموس باشد، بابت واقعیات زندگی امروز به تأمل واداشته شوید.

دزدِ مو وِزوِزی و انسان فرهیخته محسن پوررمضانی

کتاب علاوه بر مقدمه و مؤخره که در جای خودش قابل توجه و دارای زبان طنز است، دوازده داستان کوتاه دارد که همگی با محور موضوعات روان‌شناختی و جامعه‌شناسی نوشته و با گره‌گشایی‌های خنده‌دار و شخصیت‌پردازی مناسب طنز آمیخته شده‌اند. از آنجا که نویسندۀ این داستان‌ها سوابق طولانی در زمینۀ پرورش زبان طنز داشته و از فوت و فن و تکنیک اینگونه روایات به خوبی آگاه است، همۀ اینها را با هم ترکیب کرده و به بازی با قواعد داستان‌سازی نشسته است. اینجاست که مخاطب هم با نویسنده در لذت به‌هم‌ریختن برخی قواعد و قوانین شریک می‌شود و در چشم‌به‌هم‌زدنی به آخرین داستان‌ها و مؤخره‌ای با توصیف زندان و بمباران و اجساد و رسم روزگار می‌رسد! که اکنون پس از یک دلِ سیر خندیدن باید نشست و با این به‌هم‌ریختگی کمی هم اندیشید که چه باید کرد؟! این در حالی است که همین نویسنده در مقدمۀ کتاب، دست مخاطب را گرفته و آورده داخل صفحات و دعوت کرده که بیا بدونِ تعارف و شرمِ شرقی بنشین روی صندلی و هر جای کتاب را خواستی بخوان و ببین اصلاً شوخی‌هایش مزه دارد؟

وجه اشتراک روایت همۀ داستان‌های این مجموعه وجود راوی جوانِ سرگردان روزگار ماست. برای همین است که خواننده هر داستانی را بخواند ممکن است غیر از خودش حتماً مثالی از اطرافیانش را بتواند جایگزین شخصیت اصلی داستان کند. جوانی که با وام سال اول دانشگاه یک گیتار دست دوم می‌خرد؛ آموزگاری که هشتش گرو نُهش است و برای فرار از گرسنگی ناچار است به رغم میلش عمل کند؛ پسر جوانی که خارجی‌ها را طور دیگری محترم می‌شمرد؛ جوانانی که از پسِ کرایۀ خانه‌شان برنمی‌آیند و چون زورشان به صاحبخانه نمی‌رسد به دنبال هر راه چاره‌ای هستند؛ جوان دیگری که در بیست و سومین خواستگاری‌اش جواب منفی شنیده؛ ناامنی در رفت‌وآمدها؛ سرقت و جیب‌بری و زورگیری؛ بیکاری؛ خدمت سربازی؛ تعصبات بیجای خانوادگی و از همه مهم‌تر مشکل سانسور و عدم وجود راهی برای بیان دردها و مشکلات از موضوعاتی است که در این داستان‌ها با آنها مواجه می‌شویم. در واقع پوررمضانی برخی لحظات خنده‌آور را طوری برای خواننده ساخته و پرداخته که بتواند به خوبی میان قهقهۀ خنده او را پرت کند وسط همین مشکلات و معضلاتی که به آنها اشاره شد. در داستان «ببرِ تنها» راوی بعد از اینکه مورد حملۀ یک زورگیر قرار گرفته و ناچار شده کیف پولی را که چیزی جز کارت متروی تازه شارژ شده در آن نبوده به سارق تقدیم کند، می‌گوید: «زنگ زدم شهرداری و پرسیدم چه طور می‌توانم کارت مترو را بسوزانم؛ خندیدند. گفتم انسان باشند و به درد مردم نخندند، بیشتر خندیدند. انسانیت مُرده بود. رفتم نزدیکترین مترو محلِ حادثه و یک روزِ تمام، مسافرهایی را که از گیت رد می‌شدند چک کردم. یک ماه که گذشت از پیداکردن دزد ناامید شدم...»

نکتۀ قابل توجه در برخی داستان‌های این مجموعه حرکت هوشمندانه و البته دست‌به‌عصای نویسنده در اطراف خط قرمزهاست. پوررمضانی در داستان‌هایی چون «بِستان» و «درد پشتی کشیده‌ام که مپرس» با ترفندی مشابه توانسته از خطوط قرمز به سلامت عبور کرده یا گاهی بدون عبور از آن صرفاً با اشاره و چشمکی به مخاطب همان سوی خط بایستد و برای خودش سوت‌زنان آواز بخواند:
آب دهانم را قورت دادم و گفتم «از کارم راضی نیستم.»
خیلی صمیمی گفت «زِر نزن بابا، کی از کارش راضیه؟ بگو کجات درد می‌کنه؟»
باید از راه دیگری وارد می‌شدم. دستم را گذاشتم روی سینه‌ی راستم و گفتم «دکتر سینه‌م درد می‌کنه.»
نوک سینه‌م را فشار داد و گفت: «این‌جا که سینه نیست عزیزم، بِستونته!»
گفتم «دردم همینه دکتر، نمی‌تونم اسمش رو بگم!»...

پوررمضانی از طنزنویس‌های مطبوعاتی است که ستون‌های طنز «خاطرات یک کتاب‌فروش»، «آداب شهرنشینی»، «درس علوم»، «روزنامه» و «زنگ انشاء» را در مجله‌ طنز «خط‌‌خطی» و ستون «سامیزدات» را مجلۀ‌ «آسمان» می‌نوشته است. او پیش از این مجموعه داستان، «کتاب‌فروش خیابان ادوارد براون» را نیز در مجموعۀ «جهان تازه‌دم» نشر چشمه منتشر کرده است. اکنون با این اثر جدید به نظر می‌رسد پوررمضانی از میان تمام عناصر و مفاهیم شناخته‌شده و تکراریِ داستانی، راهی به دنیایی تازه و خواندنی گشوده و مخاطبان خود را به چشیدن طعم این جهانِ تازه‌دم و البته قدری نیز تأمل بر فراز این چشم‌انداز جدید دعوت کرده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...