اشیا/آدم‌ها | شرق


«همیشه پلاکش را آویزان می‌کرد به دوربین تانک، به همه می‌گفت من که شب و روز تو این تانکم این تانک بدلِ منه. چه فرقی می‌کنه پلاک توی تانک باشه یا روی گردنم». اشیا در مجموعه‌داستانِ پیوسته تازه احمد غلامی با عنوان «پلاک» جزئی از آدم‌هایند. این اشیا، چه پلاک باشند چه یک تفنگ گرینوف یا سیمینوف یا کلاه آهنی، خمپاره یا پوتین و شلوار عراقی، حتی یک کُلمن آب یا چنگالِ ناقابل، در داستان‌های این مجموعه، معنا و کارکردی بیش از اشیا پیدا می‌کنند؛ تا حدی که تقدیر آدم‌ها به این اشیا و تاریخ زیسته آنها وابسته است.

 پلاک احمد غلامی

گذشته اشیا و آدم‌های صاحب آنها، تأثیر قاطعی بر سرنوشت آدم‌ها دارد. خاصه در محیط روایی داستان‌ها که در جنگ می‌گذرد، در سرحد مرگ و زندگی. در سی‌وسه داستانِ این مجموعه که هر یک نام یک شیء را دارد، جهان اشیا ساخته می‌شود، جهانی که در آن اشیا از شیء صرف به مرتبه دیگری می‌رسند و کارکردی تازه پیدا می‌کنند. کُلمن در داستانی به همین نام جزئی از عیسی شده است، هر چند قدم که می‌دوید باید کلمن را بالای سرش می‌گرفت و آب را در گلویش سرازیر می‌کرد اما انگار نه از سر تشنگی، این تنها راهی بود که برای نترسیدن و دوام‌آوردن در بیابان هلاک به ذهنش می‌رسید.

قمقمه، شیء دیگری است که در داستانی به همین نام به یاقوت می‌رسد، صاحب قبلی دیگر در قید حیات نیست و یاقوت نمی‌خواهد به سرنوشت او دچار شود. «هر وقت ترسیدی آب بخور!» این راه نجاتی است که یاقوت هم به صاحب بعدی قمقمه یاد می‌دهد. گرینوفِ تک‌تیراندازی را که در جنگ کشته شده، کسی تحویل نمی‌گیرد تا عاقبت او را پیدا نکند، با این حال گرینوف همچنان سرنوشت سربازها را رقم می‌زند. «تا حالا چندتا عراقی زدی؟» داستان‌های سیمینوف با این سؤال عجیب و هولناک آغاز می‌شود. سیمینوف که به‌ گفته فاروق تفنگ خیلی حساسی است، فاجعه به بار می‌آورد. داستان فضایی کامویی دارد، مرگ اینجا دلیل منطقی ندارد. نوعی پوچی و فضای ابزورد بر داستان حاکم است که سرآخر با فضایی خالی تمام می‌شود. «فاروق گفت اسلحه رو بذار روی ضامن! مهیار تا آمد ضامن را قفل کند دستش رفت روی ماشه. گلوله‌ای از خازن دررفت. دود و بوی باروت سنگر را پر کرد. دست‌های مهیار می‌لرزید. وحشت‌زده فاروق را صدا زد. صدایی نشنید. تکیه داد به گونی‌های سنگر و به روبه‌رو زل زد. کله‌ای در قاب پنجره نبود».

در این داستان‌ها اشیا ماهیت نمادین ندارند و از کارکرد مصرفی خود یکسر جدا شده‌اند. اشیا در اینجا با مصرف و کالایی‌شدن فاصله بعید دارند. در برهوت، در آخرالزمانی که مرگ در چندقدمی آدم‌های داستان است، اشیا نیز تقدیر دیگری پیدا کرده‌اند. اشیا اینجا دیگر ابزاری در دست آدم‌ها یا وسایلی در صحنه نیستند که هر یک کارکرد مشخص داشته باشند، بلکه اشیا خود نقش بازی می‌کنند و تعیین‌کننده‌اند. فراتر از این داستان‌های مجموعه «پلاک» اشیا را صاحب تاریخ می‌کند. اشیا تقدیری دارند که گویی به صاحبشان به ارث می‌رسد. اما تمام داستان‌های مجموعه تن به تقدیر نمی‌دهند و ازقضا برخی از آدم‌های داستان برخلاف انتظار عمل می‌کنند و بیشتر داستان‌ها با شوک یا اتفاقی نامنتظره به پایان می‌رسد. در این داستان‌ها، آدم‌ها و اشیا با همدستی هم سعی دارند برخلاف آنچه شرایط تحمیل می‌کند، سرنوشت دیگری فارغ از کلیشه‌ها و الزامات و قیود فکری بسازند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

نگاه تاریخی به جوامع اسلامی و تجربه زیسته آنها نشان می‌دهد که آنچه رخ داد با این احکام متفاوت بود. اهل جزیه، در عمل، توانستند پرستشگاه‌های خود را بسازند و به احکام سختگیرانه در لباس توجه چندانی نکنند. همچنین، آنان مناظره‌های بسیاری با متفکران مسلمان داشتند و کتاب‌هایی درباره حقانیت و محاسن آیین خود نوشتند که گرچه تبلیغ رسمی دین نبود، از محدودیت‌های تعیین‌شده فقها فراتر می‌رفت ...
داستان خانواده شش‌نفره اورخانی‌... اورهان، فرزند محبوب پدر است‌ چون در باورهای فردی و اخلاق بیشتر از همه‌ شبیه‌ اوست‌... او نمی‌تواند عاشق‌ شود و بچه‌ داشته‌ باشد. رابطه‌ مادر با او زیاد خوب نیست‌ و از لطف‌ و محبت‌ مادر بهره‌ای ندارد. بخش‌ عمده عشق‌ مادر، از کودکی‌ وقف‌ آیدین‌ می‌شده، باقی‌مانده آن هم‌ به‌ آیدا (تنها دختر) و یوسف‌ (بزرگ‌‌ترین‌ برادر) می‌رسیده است‌. اورهان به‌ ظاهرِ آیدین‌ و اینکه‌ دخترها از او خوش‌شان می‌آید هم‌ غبطه‌ می‌خورد، بنابراین‌ سعی‌ می‌کند از قدرت پدر استفاده کند تا ند ...
پس از ۲۰ سال به موطن­‌شان بر می­‌گردند... خود را از همه چیز بیگانه احساس می‌­کنند. گذشت روزگار در بستر مهاجرت دیار آشنا را هم برای آنها بیگانه ساخته است. ایرنا که که با دل آکنده از غم و غصه برگشته، از دوستانش انتظار دارد که از درد و رنج مهاجرت از او بپرسند، تا او ناگفته‌­هایش را بگوید که در عالم مهاجرت از فرط تنهایی نتوانسته است به کسی بگوید. اما دوستانش دلزده از یک چنین پرسش­‌هایی هستند ...
ما نباید از سوژه مدرن یک اسطوره بسازیم. سوژه مدرن یک آدم معمولی است، مثل همه ما. نه فیلسوف است، نه فرشته، و نه حتی بی‌خرده شیشه و «نایس». دقیقه‌به‌دقیقه می‌شود مچش را گرفت که تو به‌عنوان سوژه با خودت همگن نیستی تا چه رسد به اینکه یکی باشی. مسیرش را هم با آزمون‌وخطا پیدا می‌کند. دانش و جهل دارد، بلدی و نابلدی دارد... سوژه مدرن دنبال «درخورترسازی جهان» است، و نه «درخورسازی» یک‌بار و برای همیشه ...
همه انسان‌ها عناصری از روباه و خارپشت در خود دارند و همین تمثالی از شکافِ انسانیت است. «ما موجودات دوپاره‌ای هستیم و یا باید ناکامل بودن دانشمان را بپذیریم، یا به یقین و حقیقت بچسبیم. از میان ما، تنها بااراده‌ترین‌ها به آنچه روباه می‌داند راضی نخواهند بود و یقینِ خارپشت را رها نخواهند کرد‌»... عظمت خارپشت در این است که محدودیت‌ها را نمی‌پذیرد و به واقعیت تن نمی‌دهد ...