زندگی یک داستان است | آرمان امروز


رمان «ناجور» [asymmetry] نخستین اثر نویسنده آمریکایی لیزا هالیدی [Lisa Halliday]، در سال 2018 منتشر شد و مورد توجه و تحسین منتقدان قرار گرفت. هفته‌نامه ادبی نیویورکر آن را پدیده ادبی نامید و روزنامه نیویورک‌تایمز آن را در شمار 15 اثر برجسته نوشته‌شده توسط زنان قرار داد که بر شیوه خواندن و نوشتن داستان در قرن بیست‌ویکم تأثیر می‌گذارند. حتی باراک اوباما نیز این کتاب را در فهرست بهترین کتاب‌های خود در سال 2018 قرار داد. این رمان با ترجمه سعید کلاتی در نشر گویا منتشر شده است.

خلاصه رمان ناجور» [asymmetry] لیزا هالیدی [Lisa Halliday]

دانشمندان مردم‌شناسی که دهه 1970 روی قبیله‌ای در جنوب آفریقا مطالعه می‌کردند، به تفاوت دو نوع داستان پی بردند: یکی داستان‌هایی که در طی روز گفته می‌شد، مانند شایعات یا حکایت‌های روزمره معمولی و دیگری داستان‌هایی که شب‌هنگام گفته می‌شد. اعضای قبیله دور آتش می‌نشستند و داستان‌های پرمغز و فلسفی‌تری مملو از اشاره و کنایه به اجداد خود و جهان ارواح تعریف می‌کردند. گویی، افسانه‌های شبانه برای پاسخ به دیگر نیازهای انسان بیان می‌شوند یکی از ویژگی‌های مثبت داستان «ناجور»، اولین رمان فوق‌العاده هوشمندانه لیزا هالیدی، این است که به هردو نیاز و سلیقه انسانی پاسخ داده است. این اثر در داستانی که در منتهن رخ می‌دهد، از یک‌سو خردمندانه رفتار و کردار مردم را در زندگی عادی به نمایش گذاشته و از سوی دیگر آرام‌آرام داستان غم‌انگیز خانواده‌ عراقی-آمریکایی را پیش می‌برد که پرسش‌‌هایی را درمورد اراده، سرنوشت، آزادی، جنبه‌های تأثیرگذار بر تولد یک فرد و چگونگی تبدیل‌شدن یک زندگی به داستان را در ذهن برمی‌انگیزد.

بخش اول کتاب، داستان آلیس، دختر بیست‌‌ساله کارمندِ یک موسسه انتشاراتی را دنبال می‌کند که درگیر رابطه با ازرا بلیزر، نویسنده برجسته‌ای شده که چهل سال از او بزرگ‌تر است. این مرد شباهت بسیاری به فلیپ راث، همان مردی دارد که هالیدی تقریبا در بیست‌سالگی با او رابطه داشت. با وجود این‌که هیچ تعادل و تناسب آشکاری در این رابطه وجود ندارد، آلیس و ازرا در لحظه‌ای یکدیگر را ملاقات می‌کنند که هردو بر لبه پرتگاه لغزنده‌ای قرار دارند. آلیس در آرزوی ورود کامل به دنیا، نوشتن و خلق‌کردن و ازرا درحال دست‌وپنجه نرم‌کردن برای ترک آن است و جسمش دارد از کار می‌افتد. هرکدام از نظر اخلاقی به‌نحوی مسئول محافظت و مراقبت از دیگری می‌شود. ازرا اقساط وام دانشجویی آلیس را پرداخت می‌کند و به او یاد می‌دهد چگونه کلمه «کامو» را به انگلیسی تلفظ کند.

آلیس از داروخانه برای ازرا داروی میلانتا و برای عینک‌مطالعه‌اش یک بند جدید می‌گیرد. آن‌ها در رختخواب باهم بیسبال تماشا می‌کنند و درباره نویسندگی حرف می‌زنند. ازرا یکی از اصول طلایی داستان‌نویسی از دیدگاه چخوف را به آلیس یاد می‌دهد و می‌گوید: «اگه توی فصل اول کتاب، اسلحه‌ای روی دیوار آویزون باشه، در فصل آخر باید ازش شلیک شده باشه.» آلیس با جدیت همیشگی‌اش و با نگاه به دستگاهی که با شوک الکتریکی، فیبریلاسیون دهلیزی/بطنی را بی‌اثر می‌کند، می‌پرسد: «اگه توی فصل اول کتاب، یه دفیبریلاتور روی دیوار آویزون باشه، توی فصل آخر باید خاموش بشه؟» از دور و در پس‌زمینه‌ این گفت‌وگو‌، خبرِ حمله آمریکا به عراق پخش می‌شود.

این حرکت و تغییر ناگهانی موضوع، نوعی آشنازدایی از روابط عاشقانه با اختلاف سنی بالاست که بسیار زیرکانه توقعات هردو را از یکدیگر مطرح می‌کند و از کنار آن می‌گذرد. این داستان حتی اگر دویست صفحه دیگر نیز ادامه داشت، باز خسته‌کننده نمی‌شد. موضوع رمان «ناجور» مانند اولین گروه از فیلم‌های تحسین‌شده زنان است. موضوع آن‌ها حول زندگی زنی جوان می‌‌گردد که رویای نویسنده‌شدن را در سر می‌پروراند و با مرد هنرمندی مسن‌تر از خود رابطه برقرار می‌کند.

در ادامه داستان، نویسنده مخاطب را به بازداشتگاهی موقتی در فرودگاه لندن می‌برد. جایی‌که عمار، اقتصاددان عراقی-آمریکایی، در مسیر رفتن به کردستان برای دیدن برادرزاده‌اش بازداشت شده است. این بخش را راوی اول‌شخصی روایت می‌کند که با آلیس شیرین، دلنشین و خواب‌آلودی که در ذهن خود تصور می‌کردید، فرق دارد. عمار شخصیتی درون‌گرا دارد، وقتی می‌بیند به‌خاطر جنگ خانواده و سرزمینش عراق چه تلفات سنگینی را متحمل شده‌اند، نه‌تنها به بررسی موشکافانه انگیزه‌های خود بلکه اطرافیان و تمام فرهنگ‌ها می‌پردازد. اصلا برای همین زنده مانده‌ است و سعی می‌کند زنده بماند.

تا انتهای بخش دوم کتاب، این دو داستان به هیچ مرز مشترکی باهم نمی‌رسند. در بخش سوم، یک مصاحبه رادیویی از ازرا پخش و در خلال آن به پیوند بخش اول و دوم اشاره می‌شود، اما سرگرمی _ و لذت واقعی_ خواننده این است که از این نشانه‌ها به طنین‌ها و هم‌آوایی‌های عمیق‌تری دست یابد. وجود چنین زندگی‌های ضدونقیض در کنار هم چه معنایی دارد؟ چرا باید آلیس در منتهن ذهن و فکرش درگیر جاه‌طلبی‌های شهوانی و روشن‌فکری باشد و عمار به‌خاطر پست‌‌بازرسی‌ها، محدودیت‌های رفت‌وآمد و تهدیدهای مدام، به تماشای تنگ‌‌ترشدن عرصه زندگی خانواده‌اش در بغداد بنشیند؟

پرسش‌‌هایی که به ذهن خطور می‌کند _مواردی مانند توهم انتخاب و دست‌ سرنوشت‌ساز تقدیر و تولد_ هسته فلسفی رمان را تشکیل می‌دهد. خوشبختانه عمار با طبع شوخ‌ و کنایه‌آمیزش به بیشتر پرسش‌‌ها پاسخ می‌دهد.

اگر در رمان «ناجور» به‌دنبال جور و متناسب‌‌بودن وقایع و موضوعات بگردید، راه به‌جایی نخواهید برد و به‌‌عبارتی شاه‌کلیدی پیدا نمی‌کنید که بتوانید تمام قفل‌ها را با آن باز کنید. این کتاب ساختاری موسیقیایی دارد نه معماری‌وار. موضوع‌ها مانند شعر و آهنگ روی هم ساخته نمی‌شود، آن‌ها در اثر تکرار با یکدیگر هماهنگ می‌شوند؛ بنابراین متوجه می‌شوید که چیزی که از خواندن آن به دست آورده‌اید بیشتر شبیه مجموعه درخشانی از تداعی‌ها‌ و هم‌خوانی‌ها است؛ به‌طور خلاصه می‌توان گفت، جهان همان‌ گونه‌ای است که ما آن را می‌شناسیم.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...