جست‌وجوی محمد مختاری در شعر معاصر برای رسیدن انسان ایرانی به آزادی | سازندگی

جهان ما به دو چیز زنده است
اولی شاعر
و دومی شاعر
و شما هردو را کُشته‌اید!

محمد مختاری انسان در شعر معاصر

جهانِ ایرانی، جهانِ شعر است؛ از همین زاویه است که بزرگ‌ترین میراث فرهنگی این سرزمینِ هفت‌هزارساله، «شعر» است؛ هنرِ هزارساله ایرانیان، که به‌تبع آن، فردوسی بزرگ، با طنینِ کلماتِ گران‌سنگش، زبان فارسی و هویت ملی ایرانی را زنده نگه داشت. در همین بسترِ هزارساله است که بخش دیگری از تاریخ این سرزمین، تاریخِ تراژیک آن، نطفه می‌بندد: «شاعرکُشی»؛ پدیده‌ای بدشگون در ذهنیتِ استبدادیِ انسانِ ایرانی، به‌ویژه از مشروطه تا امروز: از میرزاده‌عشقی و فرخی‌یزدی تا مرتضی کیوان و خسرو گلسرخی؛ از سعید سلطان‌پور و حمید حاجی‌زاده تا محمد مختاری و بکتاش آبتین در آخرین زمستان قرن.

بیست‌وپنج‌سال پیش، در دوازدهمین روزِ ماهِ آخرِ پاییز، خبر قتل محمد مختاری، روی دیگر این پدیده تاریخی را عریان کرد. شاعری که با کلماتش به ما «تمرین مدارا» و «درک حضور دیگری» را یاد داده بود، در اضطراب‌آورترین روزِ جهان، شعرِ مرگ را درحالی‌که کوپن‌های خرید در جیب سمت راستش به رنگِ خون درآمده‌ بود، سرود: «خویش من است آب و گل سرخ/ خویش من است سرو و آزادی.»

محمد مختاری در جهان ایرانی، چهار مسیر را برای معرفت‌شناسیِ «انسان ایرانی» پیمود: سرودن شعر، ترجمه شعر، نقد ادبی، و پژوهش. او در هیات شاعر، نخستین کتاب شعرش «پنجاه‌وهفت» را در سال 57 منتشر کرد و آخرینش هم با نام «وزن دنیا» یک سال پس از مرگش. نشانه‌های بلوغِ کلمات در شعرهای عاشقانه، سیاسی و اجتماعی او، جان گرفته بود، که جانش گرفته شد. بااین‌حال، او شعرهای درخشانی دارد که هنوز صدای آزادی‌خواهیِ او را جهانِ ایرانی پژواک می‌دهد:

نزدیک شو اگرچه نگاهت ممنوع است
زنجیره‌ اشاره چنان از هم پاشیده است
که حلقه‌های نگاه
درهم قرار نمی‌گیرد.
دنیا نشانه‌های ما را
در حول‌وحوش غفلت خود دیده است و چشم پوشیده است.
نزدیک شو اگرچه حضورت ممنوع است...

محمد مختاری به‌هیات منتقد ادبی یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه شعر معاصر فارسی را نگاشت. کتاب «انسان در شعر معاصر» را می‌توان ماندگارترین اثر او به‌شمار آورد، اگرچه او در این حوزه کتاب «هفتاد سال عاشقانه؛ تحلیلی از ذهنیت غنایی معاصر» را هم دارد. نگاه تازه او در این کتاب، برای بازشناخت انسان ایرانی از منظر شعر به‌عنوان هنر ملی ایرانیان، کاری نو و سترگ بود که وجوه مختلف انسان ایرانی را در آینه شعر فارسی بازتاب می‌داد. همان‌طور که در بخش «درک حضور دیگری» می‌نویسد: «شعر نیمایی از آغاز پیام‌آور ارزش‌های تازه‌ای برای انسان ایرانی بوده است... حرکت اصلی شعر معاصر، به‌رغم این گرفتاری‌ها و تناقض‌ها، همواره به انسان ایرانی، گذشته، حال، آینده، کارکرد، آرمان و سرنوشت پرداخته است، و از موقعیت او به سرنوشت انسان در جهان گراییده است. نشان داده است که بررسی پرشور طبعیت انسانی، ذاتیِ هنر و ادبیات نو است. هنر و ادبیات نو، نه‌تنها انسان و جوهر واقعی طبیعتش را با شوروهیجان بازمی‌جوید، بلکه در برابر تهاجم‌ها و تخریب‌ها، فروداشت‌ها و نفیِ حرمت و کژدیسگی و تباهی و انکار ارزش آدمی، به دفاع از همبستگی انسانی می‌پردازد.»

ردپای محمد مختاری در هیاتِ پژوهشگر و صاحب‌نظر را باید در «تمرین مدارا»، «حماسه در رمزوراز ملی» و «اسطوره زال: تبلور تضاد و وحدت در حماسه ملی» جست. از میان این آثار، «تمرین مدارا» مهم‌ترین اثر او در این جایگاه است؛ کتابی متشکل از بیست مقاله در بازخوانی فرهنگ ایرانی. در این مقاله‌ها، با نگاه انتقادی و تحلیلی مختاری را در برخورد با مباحت پیرامون انسان ایرانی مواجهیم. طرح برخی از گزاره‌ها مانند «دوران گذار»، «ساخت استبدادی ذهن»، «شبان‌رمگی»، «رفتارهای سنتی و نهادی حذف» از مفاهیم و مباحثی است که او در این کتاب به آن پرداخته است.

در هیات مترجم، محمد مختاری با کتاب «زاده اضطراب جهان» شناخته می‌شود: مجموعه‌ای از 150 شعر از دوازده شاعر نوآور اروپایی که از آن به‌عنوان «بیدارترین و خالص‌ترین شاعران» یاد می‌کند. مختاری در مقدمه کتاب، هدف از تدوین این کتاب را این‌طور توضیح می‌دهد: «من این شاعران را به‌جای میلیون‌ها تن از انسان‌های اروپایی می‌نگرم که یا پس از جنگ و یا تاکنون زبانِ نهفته‌شان آشکار شده و نمایان ساخته است که حتی به بهای فداشدنِ نشاط و سرخوشی و شورانگیزی و محوشدنِ بشاشتِ چهره شعر، از طرحِ حیثیت انسانی و ماهیت و ارزش و شانِ حضور آدمی بازنایستاده است»؛ همین نایستادن است که شاعر را برای سرودنِ شعرِ بلندِ آزادی، برمی‌خیزاند، چراکه «نمی‌شود آزادی را کُشت و انسان را زنده کرد یا زنده نگه داشت. خیرِ آدمی در گروِ آزادی او است. خیرِ آدمی تنها در آزادی او قابل شناخت و بقاست. آن‌که آزادیِ آدمی را به‌ بهانه‌ خیرِ او محدود می‌کند یا از میان‌ می‌برد، به بلوغِ انسان باور ندارد. ازاین‌رو، همه کسانی‌ که تعیینِ حدودِ آزادی را به‌ ازپیش‌تعیین‌کردنِ خیرِ آدمی موکول می‌کنند، دیکتاتورهایی هستند که زندگی را به مرگ می‌سپارند؛ آدمی‌ را برای مرگ می‌خواهند، نه برای زندگی.»

محمد مختاری در هیات شاعر، مترجم، منتقد، و پژوهشگر، هماره دغدغه‌های انسانی داشت؛ تمامی آثار او، گویای این است که او در جست‌وجوی آزادی و عدالت برای انسان ایرانی بوده است؛ جست‌وجویی که با مرگ او ناتمام ماند، اما با بازخوانیِ آثارِ او، هم‌چنان ادامه دارد: نزدیک شو، اگرچه رویایت ممنوع است...

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...