پدر ولز کاسبی فقیر بود و مادرش پیشخدمت... در دکان پارچه فروشی کار کرد و با همه دشواریها توانست به کالج سلطنتی علوم وارد شود... پزشکی با دستیار خود در جزیره‌ای بر حیوانها آزمایش‌هایی انجام می‌دهد و قصد دارد که با پیوند مغز، آنها را به تکلم و حرکات انسانی قادر سازد، اما او و دستیارش به دست حیوانها کشته می‌شوند... نامه پر سر و صدایی در روزنامه تایمز انتشار داد که در آن به انقلاب روسیه درود فرستاده و آن را بیداری روح جمهوریت در جهان خوانده بود.

هربرت جورج ولز، Wells, Herbert George رمان‌نویس انگلیسی (1866-1946) پدر ولز کاسبی فقیر بود و مادرش پیشخدمت. بنابراین ولز به طبقه پایین جامعه تعلق داشت، کودکی و نوجوانی را در فقر و سختی گذراند، مدتی نیز در دکان پارچه فروشی کار کرد و با همه دشواریها توانست به تحصیلات جدی و مطالعه فراوان بپردازد و با پشتکار خستگی‌ناپذیر معلومات خود را توسعه دهد. به کالج سلطنتی علوم وارد شد و از کلاس درس تامس هاکسلی Thomas Huxley، که شیفته روش تدریس و نظم و منطق او بود، استفاده برد. ولز در 1888 از دانشگاه لندن در رشته علوم به دریافت درجه لیسانس با امتیاز نایل آمد، چندی به تدریس زیست‌شناسی پرداخت. در 1891 با دختر عمویش ازدواج کرد که در 1895 از او جدا شد و با کاترین رابینس، بانوی نویسنده، ازدواج کرد که در 1927 درگذشت. ولز کار نویسندگی را با نوشته‌هایی در زیست‌شناسی آغاز کرد و طولی نکشید که از نویسندگی امرار معاش کرد. اولین دوره نویسندگی ولز دوره خلق داستانهای علمی است و نخستین رمانش در این دوره به نام ماشین زمان The Time Machine (1895) با پیروزی عظیم روبرو شد و تقریباً به همه زبانها ترجمه گردید. قهرمان این داستان ماشینی اختراع می‌کند که به او امکان می‌دهد تا در زمان جابجا شود، آنچنان که می‌توان در مکان جابجا شد، پس با این ماشین سفری به صدها سال بعد از عصر خود انجام می‌دهد، از منطقه‌هایی دیدن می‌کند که آب و هوایش به کلی دگرگون گشته است. کوهها شکل دیگر گرفته و حیوانها و انسانها در آن تحول یافته‌اند. ولز در این اثر حوادث بی‌شمار و غیرقابل تصوری را وصف می‌کند و در ضمن پیشگویی هجوآمیزی از جامعه سرمایه‌داری و درسی از جامعه‌شناسی و فرضیه‌هایی علمی به دست می‌دهد. پیروزی کتاب موجب شد که ولز از اولین گام راه اصلی خود را بیابد، از آن پس او نیز مانند ژول ورن از همه منابع شگفت‌انگیز علمی برای خلق رمان علمی سود برد و دستگاههای چون ضبط صوت، رادیو، بالون، سفرهای میان کره‌های آسمانی،‌ بمب اتمی و مانند آن را برای خلق داستان به کار گرفت. از جمله داستانهای علمی و خیالپرورانه ولز داستان باسیل ربوده شده و قصه‌های دیگر The Stolen Bacillus and the Other Stories است که در 1895منتشر شد.

جزیره دکتر مورو The Island of Dr. Moreau (1896)، داستان مردی است که بر اثر غرق شدن کشتی به جزیره‌ای متروک می‌افتد و با موجوداتی عجیب روبرو می‌شود که حرکات و رفتاری انسانی دارند ولی به زبانی غیرمفهوم تکلم می‌کنند. مرد پس از تفحص بسیار پی می‌برد که پزشکی با دستیار خود در جزیره‌ای بر حیوانها آزمایش‌هایی انجام می‌دهد و قصد دارد که با پیوند مغز، آنها را به تکلم و حرکات انسانی قادر سازد، اما او و دستیارش به دست حیوانها کشته می‌شوند و مرد به طریقی خود را نجات می‌دهد. ولز در این رمان با لحن تلخ و نیشدار به جامعه عصر خود و حیوانهای انسان‌نمای آن اشاره می‌کند. داستان مرد نامرئی The Invisible man (1897) از داستانهای عجیب و غریبی است که ولز در آنها از نیروی جدید علم الهام گرفته است. جوانی هوشمند و فقیر وسیله‌ای کشف می‌کند که همه چیز را شفاف می‌سازد و این آزمایش را بر روی خود انجام می‌دهد و به هدف می‌رسد، اما ناگهان خود را نامرئی می‌یابد، بدون غذا می‌ماند و از سرما و گرسنگی رنج می‌برد. ناچار با نقابی به صورت و دستکشی به دست و عینکی سیاه به چشم ظاهر می‌شود و به شکل غریب و منفور درمی‌آید که همه از او می‌گریزند. سرانجام نیز به دست مردم کشته می‌شود. مرد نامرئی پیروزی بزرگی به دست آورد.



داستان جنگ دنیاها The War of the Worlds (1898) فرود آمدن ساکنان کره مریخ بر زمین، ایجاد وحشت میان مردم و به کار بردن سلاحهای عجیب و غریب و فرار مردم است که سرانجام به مرگ ساکنان کره مریخ بر اثر مسمومیت از جرم کره زمین و رهایی مردم از خطر می‌انجامد. این داستان کمتر از داستانهای ژول ورن با خوش‌بینی آمیخته است. در داستانهای ژول ورن خواننده با حوادث غیرمنتظر، اما مطبوع و لذت‌بخش سرو کار دارد، در حالی که داستان ولز موجد ترس و وحشت است، گویی ولز بدین طریق خواسته است آتش کینه خود را بر ضد جامعه انگلیسی فرو نشاند. رمان نخستین مردان در کره ماه The First Men in the Moon در 1901 منتشر شد. ولز که از طرفی از خانواده‌ای فقیر بود و به بی‌عدالتی‌های اجتماع واقف، و از طرف دیگر فرهنگی وسیع و آموزشی علمی یافته بود که امید برقراری نظامی صحیح و منطقی در جامعه را در او پدید آورده بود، به تدریج به مسائل اجتماعی عصر علاقه‌مند شد و خود را مصلح واقعی و پیامبری الهام‌بخش پنداشت و اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه خویش را در آثار گوناگون عرضه کرد، پس به خلق رمانهای واقع‌بینانه و انتقادی و هجوآمیز روی آورد که در آنها از دنیای رؤیا و تخیل دست برداشته و با صراحت به وصف جامعه پرداخته است. از آثار این دوره این داستانهاست: قصه‌های فضا و زمان Tales of Space and Time (1899)، عشق و آقای لوئیشام Love and Mr Lewisham (1900)، غذای خدایان The Food of the Gods (1904) . در داستان پیشگوئی‌ها Anticipations (1901)، ولز تاریخ نزدیکی را اعلام می‌کند که بشر به وسیله ازدیاد محصول در رفاه کامل به سر خواهد برد. کمال مطلوب ولز در پیشرفت صنعت و فن در این اثر خلاصه می‌شود. به طور مبهم ولز بدون آنکه عقاید مارکسیستی داشته باشد به سوسیالیسم می‌گراید و امیدهایش را نه بر زمینه مبارزه طبقاتی، بلکه بر مبنای تعلیم و تربیت علمی قرار می‌دهد که راه قدرت مطلق را بر عالم طبیعت و بر بشر می‌گشاید.

ولز در اوتوپیای جدید a Modern Utopia (1905) که بهترین نمودار اندیشه‌های اوست، خود را اهل فن و صنعت معرفی می‌کند و قصد دارد طبقه اشرافی جدیدی بسازد. در داستان کیپس Kipps (1905) سرگذشت جوان خدمتگزاری به نام کیپس نقل می‌شود که در آرزوی زندگی عالی به سر می‌برد، در حالی که نه هوش فراوانی برای این کار دارد و نه استعداد ترقی و برحسب تصادف به ارثیه‌ای بزرگ دست می‌یابد که آن نیز موجب سعادتش نمی‌شود، نامزد محبوبش می‌خواهد او را به صورت نجیب‌زاده درآورد؛ مردم شهر نیز قیود و الزامهای اجتماعی فراوانی بر او تحمیل می‌کنند و فشار همه اینها او را از خوشبختی دور می‌سازد و هنگامی که ثروت را از دست می‌دهد، بار دیگر به کار می‌پردازد، آن وقت است که به سعادت واقعی دست می‌یابد. از نظر ادبی داستان کیپس شاهکار ولز به شمار می‌آید. پس از این داستان ولز به طور مستقیم به تاریخ عصر خویش می‌پردازد و تونوبانگی Tono-Bungay را در 1909 انتشار می‌دهد که از بهترین رمانهای او محسوب می‌شود و به نحوی زندگینامه او و هجوی است درباره تشکیلات امور مالی و تجاری عصر.

ولز در کتاب آن ورونیکا Ann Veronica (1909) بخش دیگری از اندیشه خود، در اصلاح جامعه را مطرح کرده و آن خروج زن از قیمومیت مرد است که در کمال بی‌پروایی درباره آن سخن گفته و در این زمینه آثار دیگری نیز انتشار داده است، مانند: ماکیاولی تازه The New Machiavelli (1911)، ازدواج Marriage (1912)، دوستان آتشین مزاج The Passionate Friends (1913) که بیشتر آنها درباره زندگی مرد و رفتارش با زن و هرج و مرج در کانون خانوادگی است. ولز از آشفتگی اخلاقی و روحی با لحنی تمسخرآمیز یاد می‌کند که بر جاذبه بیان او می‌افزاید. جنگ 1914 به طور عمیق ولز را آشفته حال ساخت و در آثارش تأثیری فراوان برجای گذاشت. آقای بریتلینگ آن را به روشنی می‌بیند Mr Britling Sees It Through (1916)، داستان نویسنده مشهوری است که در کانون خانوادگی در نهایت آرامش و نیکبختی به سر می‌برد که ناگهان جنگ درمی‌گیرد، پسرانش به جنگ می‌روند و آرامش زندگیش برهم می‌خورد و پس از کشته شدن عزیزان ضربه‌ای شدید بر روحش وارد می‌آید و در نامه‌ای آرزو می‌کند که بشر در سراسر جهان در برادری کامل بسر برد. آثار دیگری که چنین کشمکش را در بر دارد: چه خواهد شد؟ What is Comming? (1916) و در چهارمین سال In the Fouth Year (1918) است.

ولز در 1917 اندیشه‌های فلسفی خود را در دو کتاب خدا، سلطان نامرئی God, the Invisible King و روح اسقف The Soul of a Bishop عرضه کرده است. در همین سال نامه پر سر و صدایی در روزنامه تایمز انتشار داد که در آن به انقلاب روسیه درود فرستاده و آن را بیداری روح جمهوریت در جهان خوانده بود. پس از آن در 1920 به روسیه سفر کرد و از طرف لنین پذیرفته شد و در 1922 به عضویت حزب کارگر انگلستان درآمد، اما درباره وضع صنعتی کردن کشور شوروی تردید و سرخوردگی یافت. در سالهای پس از جنگ ولز آثار متعددی درباره اندیشه‌های سیاسی خود انتشار داد که مهمتر از همه خلاصه تاریخ The Outline of History (1920) است سرودی درباره انسانیت و موعظه‌ای در طرفداری از اصول عقلانی و فلسفه مادی که بلافاصله از طرف یکی از روحانیان پاسخی شدید به آن داده شد. ولز در این اثر که به صورت اثری سه بخشی درآمد، از حکومتی جهانی حمایت کرده بود. وی تا آخر عمر همچنان از مبارزه با مذهب غیرعلمی و منطقی دست برنداشت. درکتاب توطئه آشکار The Open Conspiracy (1928) ولز حکومتی را پیشنهاد می‌کند که به وسیله مردان برتر اداره شود و همچنین دنیایی مذهبی که بر پایه علم استوار باشد. ولز پیش از مرگ درباره بشر به ناامیدی مطلق رسیده و این احساس را در کتاب چنته فکر خالی شده است Mind at the End of its Tether (1946) نمودار ساخته. در داستانهای ولز که از خاطرات و تجربه‌های شخصی الهام گرفته، پیوسته عصیانی بر ضد جامعه ناقص و سرشار از بی‌عدالتی دیده می‌شود که او آرزوی انهدام و از نو ساختن آن را داشته است، چنانکه در کتاب دنیای ویلیام کلی سولد The World of William Clissold (1926) دیده می‌شود. از آثار دیگر او که در واقع زندگینامه‌اش به شمار می‌آید تاریخ آقای پالی The History of Mr. Polly (1910) است که خاطرات جوانی ولز را منعکس می‌کند و تجربه‌ای در زندگینامه شخصی Experiment in Autobiography (1934) که رنگ داستانی دارد و به سبب صداقت و اجتناب از لحن مدیحه‌گویی درباره قهرمانان، از رمانهای برجسته ولز به شمار می‌آید.

ولز از نویسندگان پراثری است که به موضوعهای گوناگون در نویسندگی دست زده است. او رمان‌نویس، مورخ، زیست‌شناس و اقتصاددان است و در تعمیم اندیشه‌های تازه زمان خود و ساده گرداندن مسائل اجتماعی چنانکه در خور فهم عامه باشد، تسلط خاصی دارد؛ اما شهرت ولز بیشتر در رمانهای پرحادثه علمی اوست که بعدها از بیشتر آنها فیلم سینمایی ساخته شده است. آثار دیگر ولز به سبب آنکه به زمان خاصی بستگی نزدیک داشته، اعتبار خود را از دست داده و تنها چون گواهی تاریخی باقی مانده است.

زهرا خانلری. فرهنگ ادبیات جهان. خوارزمی