یک مشت جاده و یک خانه ته‌اش | شرق


«فتو به میتی گفته بود: می‌دانی فرق آثار من با بقیه در چیست؟ در این است که در آثار من فرق مرده‌ها، زنده‌ها، اشیا، رنگ‌ها، تیرگی، روشنایی و موسیقی و سکوت معلوم نیست. معلوم نیست این کجا شروع می‌شود، و آن تمام می‌شود. چون اصلا اینها با هم فرقی ندارند. همه‌شان یکی‌اند. هیچ متوجه این شده بودی؟» این جملات از زبان یکی از شخصیت‌های «چشمهایم آبی بود» محمدرضا کاتب، در مورد طرز نویسندگی و سبک‌پردازی وی نیز مصداق دارد.

چشمهایم آبی بود محمدرضا کاتب

کاتب، برخلاف شیوه متعارف داستان‌نویسی در سال‌های اخیر، شخصیت‌ها را معرفی نمی‌کند. ماجراها هم پیوند بی‌واسطه‌ای با تجربه‌های از قبل معلوم مخاطب ندارد. در این رمان، با آمیزه‌ای از خشونت خانگی، هنر، تجربه‌های دردبار تن رو‌به‌رو هستیم. راوی به هیچ روی ذهنیت هیچ‌یک از شخصیت‌ها را قبول نمی‌کند. اما نمی‌توان ادعا کرد که راوی با نگاهی عینی صحنه را توصیف می‌کند. آدم‌های رمان‌های کاتب نامتعارف‌اند. آن‌هم نه تک‌تک‌شان. چنین نیست که به طور منفرد، برای هرکدام از آنها هیچ بدیلی وجود نداشته باشد. مثلا در همین رمان تازه کاتب، هم لمپن‌ها بدیل بیرونی دارند و هم اهالی محترم هنر یا جماعت روشنفکر. کار ویژه کاتب که او را از بازنمایی روابط بیرونی معاف می‌دارد، چینش‌های تازه از صحنه‌های زندگی است. آدم‌ها در وضعیت‌هایی قرار می‌گیرند که جز در بافت رمان مواجهه آنها با هم امکان‌پذیر نیست. مثلا در قطاری آدم‌های نابجایی یکدیگر را ملاقات می‌کنند. یا میان دو نفر که هیچ تجانسی با هم ندارند رابطه‌ای عاشقانه برقرار می‌شود. سیر روایت مملو از این لحظه‌ها است. مثلا دختری خاطره‌ای را نقل می‌کند از حضورش سر جلسه امتحان.

در این اتفاق هیچ موقعیت استثنایی و حادی وجود ندارد. خیلی‌ها یر جلسه امتحان حضور یافته‌اند و به اضطراب دچار آمده‌اند یا از کجا که تقلب کرده‌اند. از روی دست کسی دیگر نوشته‌اند. اما شخصیت رمان، هر وضعیتی را تا حد نهایی آن طی می‌کند. به بیان ساده‌تر، سبک ویژه کاتب، ‌رساندن وضعیت‌ها به حد نهایی آنها است.در «چشمهایم آبی بود»، دختر برگه امتحانی‌اش را که تحویل می‌دهد، خودش پیش‌دستی می‌کند و یک صفر را پای ورقه می‌گذارد. همین کار او خشم معلم را برمی‌انگیزد. این وضعیت، نمونه مناسبی برای رفتار کاتب با داستان است. او هر وضعیتی را چنان حاد می‌کند که چینش نقش‌ها و احتمالات رخدادها کاملا تغییر می‌کنند. کسی که برگه‌اش را سفید تحویل می‌دهد، علاوه‌بر اینکه شاگرد ضعیف و تنبلی است، می‌تواند در امر تصحیح برگه جای معلم را نیز تصاحب کند. برای صفردادن به برگه سفید دلیلی ندارد که آدم حتما معلم باشد. اما به‌سادگی می‌تواند در اوج ضعف جایگاه قوی‌تر را ازآن خود کند. اهمیت کاتب در عرصه داستان‌نویسی ایران ایجاد و خلق چنین وضعیت‌هایی است.

«چشمهایم آبی بود» از جنبه دیگری هم درخور تامل است. در سال‌های اخیر توجه به لمپن‌ها و تقلید از زبان آنها بسیار رواج یافته است. در بدو امر هم توانایی نویسنده در بازنمایی ذهن و زبان این بخش از جامعه مورد تحسین و شگفتی مخاطبان واقع می‌شود. ولی با این رویکرد و زبان‌ورزی اتفاق خاصی در روایت رخ نمی‌دهد. به عبارت دیگر، ادبیات هیچ کارکردی ندارد. در اینکه وجه غالب نویسندگان ما ظرف دو دهه اخیر ادبیات را نه هنر، بلکه رسانه در نظر گرفته‌اند، بیش از اینها جای بحث است.

اما کاتب، در مصاف با لمپن‌ها هم به همان فرمول ثابت خود پایبند است. لمپن‌ها را در موقعیتی قرار می‌دهد که دیگر نمی‌توانند لمپن باشند. مثلا بین فیلم‌برداری از مجالس و محافل و هنر سینما یا عکس چه نسبتی برقرار است. کسی که سینما یا عکاسی را صرفا به‌منزله ثبت تصاویر می‌بیند، در تجربه‌ای عاشقانه، دیگر نمی‌تواند همان کسی باشد که هست. در صحنه شگفت‌انگیزی از رمان با اجسادی از معاودین عراقی در جنگ روبه‌رو می‌شویم که با آنکه سال‌ها است مرده‌اند، جسد آنها بنا به وصیتشان دفن نشده است. آنها خواسته‌اند آنقدر در کانتیتر یخچال‌دار بمانند تا شرایطی فراهم شود که بتوانند به کشور خودشان برگردند.

اما بعد از سقوط صدام خانواده‌های آنها تمایلی به انتقال آنها ندارند. در نتیجه تصمیم بر آن شده تا آنها را در شهرهای مختلف جداگانه دفن کنند. اما این نگرانی هست که مبادا به آنها اهانت شود. این معاودین به امید آزادی کشورشان همدوش سربازان ایرانی جنگیده‌اند. اما آزادی عجیب‌وغریب عراق با مداخله آمریکایی نه خواست آنها بوده و نه مایه افتخار برای خانواده‌هایشان. پس چاره‌ای نیست جز اینکه بعد از سال‌ها، آنها را در ایران دفن کنند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، کاتب وضعیت بغرنج را تا حد ممکن آن‌قدر امتداد می‌دهد که دست آخر، وضعیت تغییر جهت می‌دهد. «چشمهایم آبی بود»، مملو از حالاتی است که بدن بدون اراده و آگاهی، وجود و حضور خود را اعلام می‌کند. بدن رمان کاتب، بدنی نیست که بازنمایی شود و یا با نیت قبلی، خود را بیان کند بلکه این بدن، در وضعیت بغرنج مثل بی‌خوابی یا بی‌هوشی یا کتک‌خوردگی حضور متفاوتی را جلوه‌گر می‌کند. رابطه با اشیا نیز از همین قاعده تبعیت می‌کند. سیگار‌ هاوانا و رفتار آدم‌های مختلف با سیگار نیز در این رمان به‌نحوی طرح شده است که شیئی از حالت مألوف خود فاصله می‌گیرد و به چیز دیگری مبدل می‌شود. فرمول کاتب در داستان‌نویسی که بی‌شک یکی از اوج‌های آن رمان «چشمهایم آبی بود» است، همه حدها را در هم می‌شکند به‌جز دو حد؛ یکی اینکه هیچ‌یک از شخصیت‌ها به کین‌توزی دچار نمی‌آیند. آدم‌های کاتب در چنبره اتفاقاتی گیر می‌افتاده‌اند که نمی‌توان تحمل کرد. و البته آنها هم تن به تحمل نمی‌دهند. جنون را به کین‌توزی ترجیح می‌دهند. به همین دلیل است که در لایه‌های روایت سر از ناکجا درمی‌آورند.

حد دوم حاکی از غلبه تصوری از آدمی ‌است که هیچ‌گاه به عذاب وجدان مبتلا نمی‌شود. تا ته خط می‌رود. و هر نتیجه‌ای را مثل اتفاقی عادی و عادت‌شده می‌پذیرد. دو شخصیت فتو و میتی در این رمان تحت این قاعده با هم برخورد می‌کنند. همان‌طور که در نقل آغاز دیدیم، هیچ دو چیزی با هم فرق نمی‌کنند. اما هر چیزی در وضعیت حاد خود تفاوت خود را رقم می‌زند. هر چیزی فقط با خودش متفاوت است. در فقره محمدرضا کاتب، یک روحیه شگفت دیگر هم تحسین‌برانگیز است. هربار که به دلایلی لازم است در رمان خود دستی ببرد و آن را متناسب با شرایط انتشار تغییر بدهد. چند صباحی ناپدید می‌شود و بعد با رمان تازه‌ای برمی‌گردد. اغلب اوقات هم رمان تازه‌اش را بازنویسی نسخه قبلی می‌داند. و درست مثل نقل قول فتو خطاب به میتی، این دو رمان به‌جز آنکه دو رمان‌اند هیچ فرق دیگری با هم ندارند!

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...