برای ایجاد یک کلاس و مدرسه شاد و پویا پدید آوردن ارتباطات صحیح و منطقی و دوستانه میان معلم و دانش‌آموز، دانش‌آموزان با یکدیگر، و حتی معلمان با اولیا ضروری است. در این راستا کتاب «تحلیل رفتار متقابل ویژه معلمان و دانش‌آموزان» می‌کوشد با تبیین علمی و کاربردی تحلیل رفتار متقابل در بستر آموزش و پرورش ایران ابزاری قدرتمند در دست معلمان و مدیران آموزشی باشد تا با شناخت حالت‌های روانی خود و دانش‌آموزان، کیفیت ارتباطات را ارتقا دهند، پیام‌های منفی را شناسایی و اصلاح کنند و محیطی امن و انگیزشی برای یادگیری فراهم آورند.



کتاب به دقت آموزش می‌دهد که چگونه مفاهیم پایه‌ای تحلیل رفتار متقابل در کلاس‌های واقعی اعمال می‌شوند، چگونه رفتار معلمان و دانش‌آموزان را می‌توان تحلیل کرد و چگونه اثربخشیِ مداخلات مبتنی بر تحلیل رفتار متقابل را روی رفتار و انگیزه دانش‌آموزان ارزیابی نمود. متن شامل سناریوهای شبیه‌سازی‌شده (مطالعه موردی)، الگوهای مداخله، ابزارهای قابل اجرا، و روش‌های کمّی و کیفی ارزیابی است تا معلم یا تیم مدرسه بتواند به‌صورت پروژه‌محور وارد میدان عمل شود.

کتاب در پنج فصل مبانی نظری و تاریخی تحلیل رفتار متقابل، شناخت حالت‌های خود و رفتارهای آموزشی، پیام‌های متقابل و الگوهای ارتباطی، تحلیل رفتار متقابل و مدیریت کلاس و برنامه عملی و مطالعات موردی سامان یافته است.

در این کتاب می‌خوانیم که اریک برن، روان‌پزشک کانادایی-آمریکایی، با نقد رویکردهای پیچیده روان‌کاوی فرویدی، نظریه‌ای ساده، کاربردی و در عین حال عمیق طراحی کرد که به زبان روزمره قابل فهم باشد. او معتقد بود که همه انسان‌ها «خوب» متولد می‌شوند، توانایی فکر کردن دارند و می‌توانند سرنوشت خود را تغییر دهند. این نگاه مثبت‌گرا به انسان، اساس فلسفه تحلیل رفتار متقابل را شکل می‌دهد و برای فضای آموزشی که نیازمند امید، تغییر و رشد است، اهمیت ویژه‌ای دارد و به معلمان و دانش‌آموزان یادآوری می‌کند که روابط آموزشی بر پایه احترام متقابل و مسئولیت‌پذیری شکل می‌گیرد.

مهم‌ترین بخش در تحلیل رفتار متقابل سه حالت خود (والد، بالغ، کودک) است که این سه حالت در واقع بازنمایی الگوهای فکری، احساسی و رفتاری ما هستند که در تعاملات روزمره، به‌ویژه در کلاس درس، به شکل پیام‌های کلامی و غیرکلامی بروز می‌یابند.

والد شامل دستورها، ارزش‌ها و الگوهای رفتاری آموخته‌شده است. بالغ بر پایه تحلیل منطقی و واقعیت شکل می‌گیرد. و کودک نمایانگر احساسات و خلاقیت‌ها، اما گاه نیز منبع واکنش‌های هیجانی خام است. این سه حالت، اساس تحلیل رفتارهای متقابل در محیط آموزشی محسوب می‌شوند. معلمی که تنها از والد انتقادگر استفاده می‌کند، ممکن است مقاومت و اضطراب در دانش‌آموز ایجاد کند، در حالی‌که ارتباط بالغ-بالغ، زمینه یادگیری فعال و اعتماد متقابل را فراهم می‌آورد.

اما چگونه می‌توان از تحلیل رفتار متقابل برای ساختن محیط کلاسی سالم، منظم و پرورش‌دهنده استفاده کرد. رهنمودهای کتاب به این ترتیب در سه محور آمده است:
1. ایجاد محیط کلاس مبتنی بر تحلیل رفتار متقابل
الف. طراحی قوانین کلاس بر پایه پیام‌های روشن، متقابل و احترام‌آمیز
ب. الگوهای موفق مدارس ایرانی و جهانی نشان می‌دهند که جوّ کلاس زمانی شکوفا می‌شود که روابط «بالغ ـ بالغ» غالب باشد و پیام‌های پنهان و متقاطع به حداقل برسد.

2. مدیریت بحران و چالش‌های رفتاری
الف. معلمان باید بیاموزند که رفتارهای پرچالش دانش‌آموزان را به جای سرکوب، با تحلیل و پاسخ مناسب مدیریت کنند.
ب. تکنیک‌هایی مانند «بازتاب رفتاری»، «پیشگیری از رفتارهای تخریبی»، و «اصلاح الگوهای ناسازگار» یاریگر معلمان خواهد بود.
ج. نمونه‌های واقعی از کلاس نشان ‌می‌دهند که معلمانی که از دیدگاه تحلیل رفتار متقابل به مشکلات نگاه می‌کنند، قادرند تنش‌ها را به فرصت یادگیری تبدیل کنند.

3. توسعه مهارت‌های اجتماعی و هیجانی
الف. آموزش همدلی، احترام و مسئولیت‌پذیری به عنوان بخشی ضروری از رشد شخصیتی دانش‌آموزان
ب. طراحی تمرین‌های عملی، بازی‌های نقش و پروژه‌های گروهی برای تقویت «من بالغ» و رفتارهای اجتماعی مثبت
ج. بهبود روابط میان دانش‌آموزان

کتاب در نهایت تأکید دارد که تحلیل رفتار متقابل تنها یک نظریه ارتباطی نیست، بلکه ابزاری کاربردی برای طراحی محیط‌های آموزشی انسانی، حمایتی و مؤثر است. کتاب بر کاربست عملی تحلیل رفتار متقابل در مدرسه تمرکز دارد. در این کتاب، معلمان و مدیران یاد می‌گیرند چگونه اصول تحلیل رفتار متقابل را به برنامه‌ای اجرایی تبدیل کنند؛ از طراحی فرم‌ها و چک‌لیست‌های کلاسی گرفته تا تشکیل گروه‌های همیار آموزشی. مطالعات موردی نشان داد که اجرای این رویکرد می‌تواند رفتار دانش‌آموزان را آرام‌تر، تعامل‌ها را شفاف‌تر و انگیزه یادگیری را بیشتر کند. تمرین‌های خودشناسی، گفت‌وگوی بالغ‌محور و بازخورد سازنده ابزارهایی هستند که رشد شخصی و حرفه‌ای را هم برای معلم و هم برای دانش‌آموز ممکن می‌سازند.

نمونه‌های عملی از مدارس موفق که در کتاب آمده است حاکی از موفقیت این رویکرد در ایران است:

نمونه ۱ - مدرسه ابتدایی در تهران: در یکی از مدارس منطقه ۷ تهران، معلمان با استفاده از اصول تحلیل رفتار متقابل یک سیستم «قرارداد یادگیری» اجرا کردند. معلمان و دانش‌آموزان در ابتدای سال تحصیلی قراردادهایی امضا کردند که شامل حقوق و مسئولیت‌های دو طرف بود. نتیجه: کاهش چشمگیر درگیری‌های کلاسی و افزایش همکاری گروهی.
نمونه ۲ - دبیرستانی در شیراز: یک دبیر ادبیات با طراحی «صندوق پیام‌های بالغ» از دانش‌آموزان خواست انتقادات و پیشنهادهایشان را در قالب پیام‌های بالغ بنویسند. هر هفته او این پیام‌ها را بررسی و با کلاس گفت‌وگو می‌کرد. نتیجه: افزایش اعتماد متقابل و انگیزه دانش‌آموزان برای مشارکت در کلاس.
نمونه ۳ - مدرسه هوشمند در مشهد: این مدرسه با ایجاد برنامه‌ای برای ثبت «نوازش‌های مثبت» دیجیتال، به هر دانش‌آموز پروفایلی اختصاص داد که در آن بازخوردهای مثبت معلمان ثبت می‌شد. والدین نیز به این پروفایل دسترسی داشتند. نتیجه: تقویت پیوند مدرسه ـ خانواده و ارتقای خودپنداره دانش‌آموزان.

کتاب «تحلیل رفتار متقابل ویژه معلمان و دانش‌آموزان» نوشته دکتر حسین چناری و مریم جعفری توسط انتشارات دبیزش در ۱۸۸ صفحه رهسپار بازار کتاب شده است.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}