ستیز و سازش ایرانیان با اعراب مسلمان | اعتماد


کتاب «سه قرن تقابل و تعامل» (ستیز و سازش ایرانیان با اعراب مسلمان) نوشته محمد علی عسگری از سوی انتشارات کوبر منتشر شد. کتاب فراتر از یک روایت ساده است که به فتوحات یا نزاع‌های نظامی، با رویکردی چندبعدی و مستند، به بررسی دقیق فرآیندهای تاریخی، فرهنگی، سیاسی و دینی می‌پردازد که طی سه قرن، روابط میان ایرانیان و اعراب مسلمان را شکل داده است.

سه قرن تقابل و تعامل» (ستیز و سازش ایرانیان با اعراب مسلمان) نوشته محمد علی عسگری

ایرانیان در درنگ‎های تاریخی خود همواره از دو شیوه «ستیز و سازش» یا «تقابل و تعامل» استفاده کرده و هر جا توان مقابله را داشتند استقامت کرده و در برابر بیگانگان از خود دفاع کرده‎اند و هر جا که قادر به مقاومت و پایداری نبودند از شیوه سازش استفاده کرده و در همکاری با مهاجمان برای خود موقعیت‎هایی تازه آفریده‎اند. اتخاذ این دو راهکار که به نظر می‎رسد در سراسر تاریخ ایران قابل پیگیری باشد، رفته رفته قوم غالب را فرسوده و لاجرم به حاشیه رانده است و در عوض به قوم مغلوب پویایی و توانی بخشیده تا از خمودی و سرخوردگی به در آمده از موقعیت‎های گوناگون استفاده کند و سرانجام بر قوم غالب چیره گردد. این کتاب را می‎توان ادامه کتاب دو قرن سکوت تلقی کرد که در آن جا روند ستیز و در این جا هر دو روند ستیز و سازش ایرانیان در برابر اعراب مهاجم روایت شده است.

تحقیقات تاریخی نشان می‎دهد دو روند «ستیز و سازش» از ابتدای ورود مسلمانان به ایران تا قرن سوم و تشکیل دولت‎ های نیمه مستقل ایرانی به صورت دو روند موازی استمرار داشته است. به گونه ای که می توان رد پای این روند را در تحولات تاریخ ایران پس از اسلام به خوبی شناسایی کرد. این برخورد دوگانه ایرانیان با اعراب مسلمان زاییده شرایط پیچیده و یک دوران و حتی متضادی تجربه شود. همین برخوردهای متضاد چند پیامد مهم را به همراه داشت که یکی از آنها تاکید بر استقلال ایران و دیگری کمک به تداوم و بازسازی هویت ایرانی، درطول این سه قرن بود.

دوگانه بودن این برخوردها موجب شد تا ایرانیان در عین حال که بزرگترین دستاوردهای فکری و فرهنگی خود را به تمدن اسلامی انتقال می‎دادند از استحاله خود در خلافت عربی – اسلامی ممانعت به عمل آوردند. در واقع این موضع گیری‎های متضاد و متناقض، به آنان فرصت می‎داد تا اسلام را از «عربیت» جدا کنند و در درون خلافت اسلامی پس از پیامبر، بتوانند جناح‎ها و نیروهای متخاصم را از یکیدگر تشخیص داده و با ایستادن در کنار یکی با دیگری مقابله کنند.

نویسنده، کتاب خود را با ترسیم بستر تاریخی آغاز می‎‌کند؛ جایی که درگیری‎‌های آغازین پس از ورود اسلام به سرزمین ایران، همزمان با تغییرات عمیق در ساختار اجتماعی و اداری، زمینه‌ساز تعامل‌های پیچیده میان دو تمدن شده است. در این بخش، نویسنده به بررسی عوامل پیش‌زمینه‌ای مانند ویژگی‌های جغرافیایی، ساختار اجتماعی پیش از اسلام و شرایط سیاسی دوران فتوحات می‌پردازد.

کتاب به سه دوره‌ی زمانی مشخص می‌پردازد. قرن نخست با تمرکز بر دوره‌های آغازین پس از ورود اسلام به ایران، زمانی که جنگ‌ها و درگیری‌های نظامی و سیاسی همراه با تغییرات فرهنگی و اداری نخستین شد، به نحوه برخورد ایرانیان با ساختارهای حکومتی جدید، مقاومت‌های اولیه و تلاش برای حفظ عناصر هویتی پیش از اسلام می‌پردازد. قرن بعدی، دوره‌ی میانی است که به دوران تثبیت حکومت‌های اسلامی و تجربه تعامل فرهنگی عمیق اختصاص یافته است. در این مرحله، نویسنده به بررسی تغییرات در نظام‌های اداری، پذیرش تدریجی زبان و ادبیات عربی در محافل علمی و همچنین تقارن و تناقض میان ارزش‌های دینی جدید و سنت‌های دیرینه ایرانی می‌پردازد.

قرن سوم شامل بررسی دوره‌هایی از سازش و همزیستی موثر، زمانی که فضای سیاسی و فرهنگی تسهیل‌کننده تبادلات چندجانبه شده و مرزهای فرهنگی نرم‌تر شده‌اند. در این قسمت، چگونگی شکل‌گیری تعاملات در سطوح مختلف جامعه، از نخبگان ادبی و مذهبی تا مردمی عادی، به تفصیل تحلیل می‌شود. در پایان، این کتاب نه تنها یک مرجع پژوهشی برای بررسی تاریخ روابط ایران و دنیای عرب محسوب می‌شود، بلکه دریچه‌ای به سوی درک عمیق‌تر از پدیده‌های تاریخی انسانی، همچون سازش و تعامل فرهنگ‌ها است.

موضوعاتی همچون «گزارش تاریخی فتوحات، پشت صحنه جنگ‎ها، حضور والیان و مهاجران عرب در ایران، رویارویی در دوره امویان، رویارویی در دوره عباسیان، چرا تعامل و همکاری با مهاجمان؟، تعامل در عصر عباسی و ارزیابی کلی این دو روند»، 9 فصل این کتاب 142 صفحه‎ای است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...