روایتی تحلیلی از فراز و نشیب‌های سیاسی ایران | اعتماد


کتاب «تاریخ سیاسی ایران مدرن» [The Political history of modern Iran: Revolution, Reaction and Transformation, 1905 to the Present] اثر علی رهنما و ترجمه پوریا پرندوش از سوی انتشارات نگاه معاصر منتشر شد. کتاب روایتی جامع و تحلیلی از فراز و نشیب‌های سیاسی ایران در یک قرن اخیر ارائه می‌دهد. این کتاب که حاصل سال‌ها تحقیق آکادمیک و میدانی است، می‌کوشد با عبور از روایت‌های کلیشه‌ای و ایدئولوژیک، چگونگی شکل‌گیری ایران امروز را در بستر تعاملات قدرت‌های درونی، جامعه و قدرت‌های جهانی بررسی کند. در واقع، رهنما در این اثر، تاریخ ایران را نه به‎عنوان مجموعه‌ای از حوادث پراکنده، بلکه به مثابه‌ فرآیندی پیوسته از انقلاب‌ها، مقاومت‌ها و بازسازی‌های ساختار قدرت تحلیل می‌کند که از جنبش مشروطه تا اعتراضات اخیر خیابانی امتداد دارد.



کتاب با واکاوی جنبش مشروطه آغاز می‌شود؛ رویدادی که به زعم نویسنده، سنگ بنای ایران مدرن و نخستین تلاش برای ایجاد حکومتی مبتنی بر قانون بود. نویسنده با بررسی نقش گروه‌های اجتماعی مختلف (روحانیون، بازاریان، روشنفکران و زنان)، نشان می‌دهد چگونه تضاد بین اصلاح‌طلبان و محافظه‌کاران، از همان ابتدا مسیر پرپیچ‌ وخم دموکراسی‌خواهی در ایران را تعیین کرد. بخش‌های بعدی کتاب به تحولات دوران رضاشاه و محمدرضا پهلوی می‌پردازد و تنش بین مدرنیزاسیون آمرانه و مقاومت‌های سنتی را تحلیل می‌کند. رهنما در این بخش، به‎ویژه بر نقش نفت، ارتش، و دخالت‌های خارجی در تثبیت ساختارهای اقتدارگرا تأکید دارد. قلب کتاب به تحلیل انقلاب اسلامی و پیامدهای آن اختصاص دارد.

رهنما این انقلاب را نه یک «حادثه‌ ناگهانی»، بلکه نتیجه‌ی انباشت نارضایتی‌ها از شکست پروژه‌ مدرنیته‌ پهلوی و سرکوب جنبش‌های چپ و مذهبی می‌داند. او با بررسی ائتلاف ناهمگون گروه‌های انقلابی (روحانیون، مارکسیست‌ها و ملی‌گرایان)، نشان می‌دهد چگونه این اتحاد موقت پس از پیروزی به رقابت خونین بر سر تعریف اسلام سیاسی تبدیل شد. بخش‌های مربوط به دهه‌های اخیر (مانند جنگ ایران و عراق، اصلاحات خاتمی، جنبش سبز و توافق هسته‌ای) نیز با تمرکز بر دوگانگی سرکوب و اعتراض و انزوا و تعامل بین‌المللی نوشته شده‌اند.

نویسنده توضیح می‌دهد که جمهوری اسلامی در طول چهار دهه، با وجود حفظ چارچوب ایدئولوژیک، ناگزیر به انعطاف در برابر فشارهای داخلی و خارجی بوده است. به‎طور کلی، رهنما در این کتاب می‌کوشد از دوگانگی‌های رایج در تاریخ‌نگاری ایران (نگاه «غرب‌ستیز» یا «غرب‌گرا») فراتر رود. او با نقد روایت‌های توطئه‌محور (که همه چیز را به دخالت خارجی تقلیل می‌دهند) و همچنین روایت‌های آرمان‎گرایانه (که نقش نخبگان را نادیده می‌گیرند)، بر تعامل پیچیده نیروهای داخلی و خارجی تأکید می‌کند.

کتاب 630 صفحه‎ای «تاریخ سیاسی ایران مدرن» شامل هفته فصل «تلاش برای سلطنت مشروطه در دوره حکومت قاجارها، 90- 1284، ناکارآمدی دولت خودساخته،99-1290، رضاشاه: ملت سازی، سرکوب، اروپایی شدن و مدارنیزاسیون، محمدرضاشاه، حمله خارجی، ملی شدن نفت و کودتا 32-1320، از پسا – کودتا تا پسا – قیام 1332 تا خرداد 1342، تلاش شاه به‎سوی دروازه‎های تمدن بزرگ؛ 56-1342 و فصل پایانی «گذار انقلابی از سلطنت به جمهوری، فروردین 1356 – فروردین 1358» می‎باشد.

به باور نویسنده، این کتاب دریافتی از انقلاب مشروطه در اواخر قرن بیستم آغاز می‎شود و یک سال پیش از قرن بیست و یکم به پایان می‎رسد و تلاش دارد تا معنایی را از پس بررسی یک صد سال تاریخ دریابد. هدف کتاب پرداختن به آن دسته از عوامل تعیین کننده درهم تنیده به واسطه بررسی و تحلیل شواهد تاریخی این دوره است. روایت طرف ایرانی ماجرا و بررسی برنامه‎ها و ابتکارات، تحرکات و پیشروی‎ها و نیز موانع، مقاومت‎ها و عقب‎گردها، عناصر محسوسی را برای درک این موضع فراهم می‎کند که چرا ایران هنوز نتوانسته به صفوف کشورهای دموکراتیک جهان بپیوندد.
نویسنده، کتابش را به تمام دانشجویانش در طول 35 سال گذشته و همچنین به بیش از یک قرن تلاش آرمان‎گرایانه و واقع‎بینانه مردم ایران و به‎ویژه جوانان ان مرزو بوم درود فرستاده که با چالش‎های بزرگ رسیدن به جامعه ای انسانی، دمواکراتیک و فراگیر، بی‎عدالتی و فقر مبارزه می‎کنند.



کتاب حاضر روایت صد سال عدم اطمینان، ناامنی، سرکوب، ترس، فروپاشی سیاسی و آشوب و هرج و مرج است. کتاب داستان تلاش امیدوارانه و جسورانه مردم برای آزادی، امنیت و رفاه تحت حکومت قانون را روایت می‎کند. کتاب راوی تلاش‎های آن‎ها در راه اندازی جنبش‎ها، شورش‎ها و انقلاب‎هایی محکوم به شکست بوده است.

علی رهنما نویسنده کتاب، متولد ۱۳۳۱ استاد اقتصاد و مدیر دوره کارشناسی ارشد مطالعات اسلام و خاورمیانه در دانشگاه آمریکایی پاریس است. او فرزند «حمید رهنما» (وزیر اطلاعات و جهانگردی کابینه هویدا) و نوه «زین‌العابدین رهنما» (نویسنده، مترجم و سیاستمدار دوره‌های قاجار و پهلوی) است. کتاب‌های «مسلمانی در جستجوی ناکجاآباد»، «نیروهای مذهبی بر بستر حرکت نهضت ملی»، «خرافات به مثابه ایدئولوژی در سیاست ایرانیان از مجلسی تا احمدی‌نژاد»، «ظهوراستبداد مدرن در ایران»، «پشت پرده کودتا 1332 در ایران» و «چپ رادیکال در ایران» از جمله مهم‌ترین آثار او به‎شمار می‌روند.