ای برادر تو همه اندیشه‌ای | اعتماد


این روزها اصطلاح «تفکر انتقادی» کمابیش به گوش‌های ما می‌خورد؛ اصطلاحی وزین و پُرطمطراق. به این نام کلاس‌ها، نشست‌ها و لایوهایی هم برگزار می‌شود که شعارشان ترویج قدرت تفکر انتقادی است. اما کتاب‌های بدیع، جمع‌وجور، مُشت‌پُرکن و روان در این موضوع چندان زیاد نیستند و همین نکته باعث شده است که یا آشنایی با مفهوم تفکر انتقادی به‌طور کلی منتفی شود یا به تصوری بسیط و ساده محدود بماند.

اندیشیدن از الف تا یاء» [Thinking from A to Z]  نایجل واربرتن [Nigel Warburton]

اگر بخواهیم یکی از کتاب‌هایی را معرفی کنیم که در این وضعیت فقیر بتواند کمبود حاضر را برطرف و مخاطب را با مقدمات اندیشه انتقادی هم‌گام کند، انتخاب ما می‌تواند «اندیشیدن از الف تا یاء» [Thinking from A to Z] با زیرعنوان گام نخست در تفکر نقادانه، نوشته نایجل واربرتن [Nigel Warburton] فیلسوف انگلیسی و استادیار فلسفه باشد؛ کتابی که تفکر انتقادی را به‌ویژه از منظر مرور مغالطه‌های منطقی مشهور و الگوهای سنجشگری پی گرفته، مهدی خسروانی آن را به شیوایی ترجمه کرده و به‌تازگی به چاپ چهارم رسیده است.

اجازه بدهید از انتخاب جایگزین مترجم برای اصطلاح «تفکر انتقادی» آغاز کنیم؛ نکته‌ای که چهل صفحه مقدماتی مترجم را به خود اختصاص داده است. خسروانی در چهل صفحه با جزییات و دلیل‌های بسیاری توضیح می‌دهد که «سنجشگرانه‌اندیشی» ترجمه درست‌تری برای اصطلاح critical Thinking است. پیش‌تر از این ما با معادل تفکر انتقادی بیشتر آشنا بودیم، اما خسروانی استدلال می‌کند که تفکر انتقادی هنوز آن‌طورها که باید جا نیفتاده است و می‌توان سنجشگرانه‌اندیشی را برایش جایگزین کرد. توضیحات چند ده صفحه‌ای روان او برای این انتخاب تامل‌برانگیز و آموزنده است.

پس از مقدمه مترجم، کتاب اصلی واربرتن در 216 صفحه آغاز می‌شود. همان‌طورکه گفته شد سویه آشنایی با مغالطه‌های منطقی و مرور آن بن‌مایه کتاب واربرتن را تشکیل می‌دهد. از این رو کتاب خیلی شبیه کتاب‌های مرور مغالطات شده است، با این تفاوت که در اینجا ما تا حدودی با سویه‌های ایجابی سنجیده‌اندیشی هم آشنا می‌شنویم. ولی در هر صورت شباهت محتوایی کتاب با کتاب‌هایی که پیش‌تر درباره مغالطه‌ها نوشته و منتشر شده به حدی است که می‌توان عنوان کتاب را آشنایی با مغالطه‌های منطقی گذاشت. البته گفتیم که محتوا محدود به مغالطه نیست و الگوهایی تفکری را هم توضیح می‌دهد که به تقویت سنجشگری می‌انجامد. با همه اینها این پرسش همچنان در ذهن خواننده نوپا شکل می‌گیرد که آیا تفکر انتقادی یا سنجشگرانه‌اندیشی منحصر در آشنایی و پرهیز از مغالطه‌های منطقی و برخی الگوهای سنجشگری است؟ به این پرسش در کتاب پاسخ داده نمی‌شود.

اندیشیدن از الف تا یاء یا A تا Z در نسخه اصلی، با پایه قرار دادن مرور مغالطه‌های منطقی (در کنار الگوهای سنجشگرانه‌اندیشی مثل آزمایش ذهنی) برحسب حروف الفبا تدوین یافته است. با لحاظ اینکه در نسخه فارسی و ترجمه شده این تدوین و دسته‌بندی با نظم الفبایی فارسی صورت گرفته است. مثلا در باب «آ» ما با مفاهیم و مغالطه‌هایی مثل آدمک پوشالی، آرزویی‌اندیشی و آزمایش ذهنی آشنا می‌شنویم.

زبان کتاب بسیار روان و جذاب، مثال‌ها ملموس و آشنا و توضیحات تا حد ممکن عاری از اصطلاحات فنی منطقی و فلسفی است. خواننده در پایان کتاب با مرور و اشراف بر هر کدام از مفاهیم مثل شاهد حکایتی، توسل به جمعیت، بازتعریف دلبخواهی، توریه‌گویی، قیاس ناکامل، استدلال دندان‌شکن، پاسخ وکیل، وکیل مدافع شیطان، پاسخ سیاستمدار، برهان جهل، ژرف‌نمایی، استدلال شیب لغزنده و ... و نیز مغالطه‌هایی صوری و غیرصوری‌ای مثل مغالطه حمله شخصی، آدمک پوشالی، خودت هم، ون گک، تعلق شخصی، این را نگویی چه بگویی، پیداش، خلط همبستگی/علت، دلیل‌های بد، دموکراتیک، ریشه‌شناختی و ... می‌تواند با ذهنی پخته و تیزتر اندیشه‌های خود و دیگران را حلاجی ‌کند و مینیاتوری‌ می‌سنجد.

باید اشاره کرد که انتشارات علمی و فرهنگی کتاب Thinking from A to Z با عنوان فارسی «اندیشیدن از الف تا یاء»، نوشته نایجل واربرتن با ترجمه مهدی خسروانی را منتشر کرده است. این کتاب نخست‌بار در سال 1388 منتشر شده است. انتشارات علمی و فرهنگی پس از استقبال مخاطبان از کتاب به‌تازگی چاپ چهارم اندیشیدن از الف تا یاء را با قیمت 38 هزار تومان روانه بازار کرده و پیش چشم کسانی قرار داده است که در دوران انواع تلقین و تناقض و تردستی‌های فکری و رسانه‌ای، می‌دانند که به قول مولانا «ای برادر تو همان اندیشه‌ای/ مابقی تو استخوان و ریشه‌ای».

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...