چگونه یاد گرفتم دست از نگرانی بردارم و مثل کلاغ‌ها به جهان نگاه کنم! | الف


روایت داستان از زبان حیوانات در ادبیات جهان شیوه‌ای قدیمی و شناخته شده است که در اصطلاح به آنها فابل می‌گویند. در ایران نیز این گونه‌ی ادبی سابقه‌ای طولانی دارد، هم به نظم و هم به نثر. با توجه به سنت‌های روایی نزد قدما، چنین روایت‌هایی به عنوان ادبیات تعلیمی و به منظور ارائه پیام‌های اخلاقی و پند و اندرز مورد استفاده قرار می‌گرفت بطوریکه نمونه‌های این آثار در تاریخ ادبیات ایران فراوانند، از مرزبان نامه گرفته تا کلیله و دمنه و دیگر آثاری که بخش‌هایی (حکایت‌هایی) از آن‌ها از زبان حیوانات بازگو شده است.



در این روزگار چنین شیوه‌ای کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و اغلب محدود است به داستان‌های فولکلوریک و ادبیات کودکان؛ از این جهت بیشتر برای جذابیت و تاثیرگذاری بر مخاطب کم سن و سال گاه از این شیوه استفاده می‌شود؛ مگر اینکه نویسنده به نیت انجام کاری متفاوت و منحصر به فرد پای حیوانات را به ساحت داستان‌هایی برای مخاطبانی در گروه‌های سنی بالاتر باز کرده باشد؛ سه گانه «وقایع کلاغیه» [The plague ،The mob ،The judgment] اثر کلم مارتینی [Clem Martini] یکی از همین کارهای متفاوت و منحصر به فرد محسوب می‌شود.

کلم مارتینی یکی از معدود کسانی است که در دوران افول این شیوه، این سبک نوشتن را به عنوان شگرد خود انتخاب کرد. حیوانات اغلب پای ثابت کارهای این نویسنده هستند که بیشتر به عنوان نمایشنامه نویس شناخته می‌شود و «سه گانه وقایع کلاغیه» اولین اثر داستانی اوست.

هر نویسنده از زمینه‌ها و تجربه‌های شخصی زندگی خود در خلق آثارش مایه می‌گیرد؛ زندگی در منطقه‌ای که حیوانات زندگی مسالمت‌آمیز و پررنگی در کنار مردم دارند باعث شده کلم مارتینی به شکل ناخودآگاه این ارتباط توام با نزدیکی و همدلی را خلاقانه در آثارش منعکس کند. مارتینی تا جایی در این زمینه پیش رفته که شخصیت‌های یکی از نمایشنامه‌های او همگی نهنگ هستند! وقایع کلاغیه نیز نوشته‌ای است به همین سبک و سیاق، البته به صورت رمان و با شخصیت‌هایی که به جای شنا در اقیانوس، به صورت جمعی در آسمان پرواز می‌کنند!

کلم مارتین گفته هنگامی که منتظر بازگشت دخترش از مدرسه بوده با دیدن پرواز دسته جمعی کلاغ‌ها، ایده نوشتن این کتاب به ذهنش خطور کرده است... تصویری که ابتدا مخاطب را یاد فیلم پرندگان آلفرد هیچکاک می‌اندازد، سرو شکل کتاب (طراحی جلد آن) هم در نگاه اول چنین حسی را به وجود می‌آورد. اما آلفرد هیچکاک و پرندگانش را فراموش کنید! اگر در آن فیلم تصویری دلهره آور از اجتماع پرندگان نشان داده می‌شد، این کتاب تصویری دل نشین از ورود به اجتماع آن‌هاست. بگذارید اینطور بگویم که در فیلم هیچکاک، پرندگان هویت فردی ندارند، به عنوان یک خطر بالقوه برای انسان‌ها هویتشان جمعی است، اما در سه‌گانه وقایع کلاغیه نویسنده با نزدیک شدن به کلاغ‌ها و هویت دادن به آن‌ها (همانند شخصیت‌های یک داستان)، بستری برای بیان نکته‌ها و ایده‌های مختلف در زندگی تدارک دیده است. جامعه‌ای که کلاغ‌ها آن را تشکیل می‌دهند، در واقع به شکلی استعاری جامعه انسانی را نمایندگی می‌کند.

یکی از جذابیت‌های این سه‌گانه شیوه روایت آن‌هاست. نویسنده برای اینکه خواننده را به حال و هوای داستان نزدیکتر ساخته و بتواند با وجود شخصیت‌ها و فضای نامتعارف آن، ارتباطی بهتر میان مخاطب و اثر شکل بدهد، از راوی اول شخص استفاده کرده است و هر رمان از دید یک کلاغ روایت می‌شود که این شیوه باعث می‌شود خواننده خود را در دل موقعیت داستان احساس کند.

شاید بگویید خواندن داستانی که همه شخصیت‌های آن کلاغ هستند و راوی هم کلاغ است، چه لذتی می‌تواند داشته باشد؟ این یکی از آن مواردی است که تا در تجربه انجام آن مشارکت نداشته باشید لذت واقعی‌اش را احساس نخواهید کرد. داستان‌های زیادی خوانده‌اید درباره آدم‌ها، از زبان و نگاه آدم‌ها؛ شاید بهتر باشد محض تنوع هم شده این بار مثل یک کلاغ به دنیا نگاه کنیم.

پاگذاشتن به دنیای کلاغ‌ها خالی از لطف نیست؛ بخصوص وقتی زندگی این کلاغ‌ها واسطه بیان حرف‌هایی مناسب حال و روز ما می‌شود. کتاب اول این سه گانه «خودسران» آنقدر جذاب بود که هم استقبال خوبی را بین خوانندگان برانگیخت و هم جوایزی را نصیب نویسنده کرد. این موفقیت کلم مارتینی را به فکر انداخت که دو کتاب دیگر هم به همین شیوه بنویسد که با عنوان «طاعون زدگان» و «نجات یافتگان» در سال‌های بعد منتشر شدند. خوشبختانه هر سه کتاب با ترجمه بسیار خوب پژمان طهرانیان، یکجا توسط نشر نو منتشر شدند، بطوریکه پس از خواندن کتاب اول لازم نیست منتظر انتشار کتاب دوم آن باشیم. البته اشتباه نکنید این پیوستگی داستان‌های سه کتاب نیست که چنین انتظاری را به وجود می‌آورد. بلکه تجربه‌ی جالب همراهی با کلاغ‌ها، شنیدن مسائل و مشکلات آنها و زیست جذاب جمعی آن‌هاست که ما را تشویق می‌کند که با خواندن بخش‌های دوم و سوم این سه‌گانه دوباره مخاطب آنها باشیم.

کتاب دوم و سوم این سه‌گانه نیز هریک داستانی مستقل دارند. زمان وقوع اتفاقات کتاب، زمان معاصر است، و قهرمان اصلی داستان‌ها، کلاغ‌هایی هستند که از هوش و شعوری انسان برخوردارند. به تناسب همین مسئله نویسنده برای جامعه کلاغ‌ها، آداب و رسوم و باورهای خاصی در نظر گرفته که پاره‌ای از آن‌ها با باورها، افسانه‌ها و اسطوره‌های بومیان سرخ‌پوست آمریکای شمالی در آمیخته است.

مترجم در مقدمه این کتاب نوشته: «این کتاب‌ها کلیله و دمنه‌های معاصر هستند: رمان‌هایی از زبان کلاغ‌ها که حرف‌های زیادی برای زندگی و زمانه‌ امروز ما آدم‌ها هم دارند، حرف‌هایی که به راستی محدوده‌ سنی و جغرافیایی نمی‌شناسند.» نویسنده برای خلق دنیای کلاغ‌ها به گونه‌ای که به شکلی استعاری تداعی‌کننده زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها باشد، تجربه دشواری را به سامان رسانده که علاوه بر تبحر در نویسندگی نیازمند تحقیقات دامنه‌داری در رابطه با زندگی کلاغ‌ها بوده است.



اگر چه نویسنده کتابش را به گونه‌ای نوشته که نوجوانان مخاطب اصلی آن محسوب می‌شوند، اما همانگونه که مخاطب «شازده کوچولو» محدود به گروه سنی کودک نیست، «وقایع کلاغیه» نیز کتابی خاص یک گروه سنی مشخص نیست. بی‌آنکه قصد قیاس در نظر باشد از منظر مخاطب شناسانه، کلم مارتینی همانند آنتوان دوسنت اگزوپری اثری خلق کرده که هر‌کس به فراخور سن و سال، تجربیات شخصی، نوع نگاه به زندگی و ... از خواندن این کتاب لذت برده و از محتوای آن بهره‌مند می‌شود و خلاصه اینکه نمی‌توان مخاطب کتاب را در گروه سنی خاصی محدود کرد. همانگونه که ناشر خارجی آن، وقایع کلاغیه را اثری برای مخاطب بالای 12 سال معرفی کرده است.

دیگر ویژگی مهم این اثر محدود نبودن جغرافیای مخاطبان آن است. وقایع کلاغیه به اغلب زبان‌های مهم دنیا ترجمه شده و با اقبال فراوانی روبرو شده است. این ویژگی ریشه در «جهان کلاغی» ساخته شده در کتاب است! دنیایی فانتزی پر از تمثیل و استعاره که کیفیتی جهان شمول دارد، بخصوص که نویسنده روی وجوهی از زندگی توجه دارد که فراگیر است و به منطقه و محل خاصی وابستگی ندارد.

دشواری نوشتن چنین اثری، بی‌شک با دشواری ترجمه نیز همراه بوده است. به خصوص اینکه نویسنده در فرم روایت و همچنین نثر کتاب از شگردهایی استفاده کرده که حکایت از بسنده نکردن او به ارائه اثری غنی در محتوا و همراه ساختن این توقیق، با ظرافت‌های روایی و همچنین زبانی است.

در کتاب نخست (خودسران) راوی، کلاغ پیرِ سی و هشت ساله‌ای است که در جمع کلاغ‌های خاندانش که همانند مجمعی سالانه تشکیل شده سخن می‌گوید، کلاغی که به دلیل سنش حافظه جمعی و تاریخی این خاندان محسوب می‌شود. کسی که در حکم تاریخ نانوشته و زنده این قوم بر رمان سایه انداخته است. داستان اگرچه از دید این کلاغ به زبان اول شخص روایت می‌شود اما گاه با افزوده شدن خرده روایت‌هایی که از زبان همین راوی در مورد کلاغ‌های دیگر بازگو می‌شود، روایت شکل دانای کل پیدا کرده و در نهایت فضایی چند صدایی برای رمان تشکیل می‌دهد.

در کتاب دوم (طاعون زدگان) و کتاب سوم (نجات یافتگان) هم این ساختار دنبال شده است؛ دو کلاغ دیگر راوی این دو رمان هستند؛ شکل روایت و محتوای آن‌ها نزدیکی‌هایی باهم دارند؛ اما مضمون داستان‌ها متفاوت است.

نثر رمان و وجوه زبانی خاص آن از ویژگی‌های ممتاز و در خور اعتنای کتاب است، اهمیت این نثر در بکارگرفتن آن برای توصیف‌ها و دیالوگ‌ها از زبان کلاغ‌ها در موقعیت‌های گوناگون است. از زیبایی و آهنگ موجود در آن که بگذریم، واژه سازی‌های خاص این رمان بازی‌های زبانی جذابی را تدارک دیده است.

برای دیدن ظرایف کار نویسنده و همچنین زحمت و حسن سلیقه مترجم (در بازسازی این واژه‌ها در زبان فارسی)، بهترین گواه واژه‌نامه‌های ابتدای کتاب است که تحت عنوان ترکیبات کلاغیِ برساخته نویسنده / مترجم (به قیاس اصطلاحات آدمیزادی) منتشر شده است.

نویسنده به اقتضای کلاغ بودنِ راوی این داستان‌ها ترکیباتی متناسب با دنیای پرندگان ساخته که در اول هر سه جلد فهرستی از معادل‌های فارسی این ترکیبات و معنایشان آمده است. همانند «این بال آن بال کردن» به معنای «معطل کردن، تعلل کردن (به قیاس این دست آن دست کردن).» و یا «موی منقار کلاغی شدن» به معنای «مزاحم کلاغی شدن/ کلاغی را کُفری کردن (به قیاس موی دماغ کسی شدن). نمونه‌ای از متن کتاب: «نشسته بودیم میان درختانی وسط آدم‌آبادی درندشت. گریخته از آتش و اضطرابی که موج می‌زد در آن آدم‌دانی که در حال فرو ریختن بود ... »

سرانجام سخن اینکه کلِم مارتینی در «وقایع کلاغیه» دنیای کلاغ‌ها و رخ‌دادهای ریز و درشت آن‌ها را آینه‌ای ساخته تا آدمی (خواننده) در آن به زندگی خویش نگریسته و به دریافتی تازه درباره خوبی‌ها و بدی‌ها و ضعف‌ها و قوت‌هایش برسد. دریافتی که چون به شیوه‌ای بدیع و خلاقانه انجام شده، بسیار تاثیرگذار نیز هست.