رضا پریشان شیدا | اعتماد


بیش از هزار سال است که زنجیره متصل عارفان و صوفیان در این سرزمین استمرار دارد و این میراث از نسلی به نسلی منتقل می‌شود. شیخ کبیر ابوعبدالله ابن خفیف شیرازی، عارف بزرگ قرن سوم هجری است که به‌رغم اعتبار گرانش، کمتر میان هموطنان خود شناخته شده و آثار ارزشمندش خوانده شده است؛ از همین روی، مهم‌ترین تحقیقات راجع به او را می‌بایست در آثار عرفان‌پژوهان و اسلام‌شناسانی غربی، چون لویی ماسینیون، فریتز مایر و هلموت ریتر جست‌وجو کرد.



«مجموعه آثار ابن خفیف شیرازی» کتابی دو جلدی به‌ قلم معین کاظمی‌فر است که به‌ همت نشر نگاه معاصر منتشر شده است. نقد و بررسی این کتاب، موضوع نشست هفتگی شهر کتاب بود؛ این نشست، سه‌شنبه اول اسفند، با حضور نویسنده اثر، نصرالله پورجوادی و سعید کریمی برگزار شد:

تلفیق شریعت و طریقت، میراث ماندگار ابن خفیف
علی‌اصغر محمدخانی

شهر شیراز، آرامگاه چهار نامدار ایرانی را در خود جای داده است؛ حافظیه و سعدیه را همه می‌شناسند؛ اما از آرامگاه ابن خفیف، که در نزدیکی بازار و مسجد وکیل، در حیاط یک کتابخانه عمومی است، کمتر کسی مطلع است؛ حتی اهالی شیراز. آرامگاه روزبهان بقلی فسایی، معروف به شیخ روزبهان هم در جنوب خیابان لطف‌علی خان زند، غریب مانده است. ابن خفیف شیرازی، از عرفای مطرح و تاثیرگذار قرون سوم و چهارم هجری، در عرفان و مکتب فارس بوده است. وی در سال ۲۶۹ هجری قمری متولد و پس از ‌صد و چهار سال زندگی، در سال ۳۷۱ هجری قمری درگذشت. ابن خفیف، به شیخ کبیر شهرت دارد؛ او از مشایخ بزرگ صوفیه فارس و موسس سلسله خفیفیه است. ابوالحسن دیلمی، از شاگردان اوست. وی کتابی در سیرت استاد خود نگاشته که برگرفته از دیده‌ها و شنیده‌هایش است؛ بسیاری از خُلقیات و احوالات ابن خفیف را می‌توان از لابه‌لای صفحات همین کتاب استخراج کرد. اصل کتاب یاد شده که به‌ زبان عربی نوشته شده، از میان رفته است، اما ترجمه فارسی آن، به ‌قلم رُکن‌الدین یحیی جُنید شیرازی در دست است؛ این کتاب، مهم‌ترین مأخذ درباره زندگی ابن خفیف شیرازی است. کتاب «سیرت ابن خفیف»، سه دهه پیش، به ‌سعی آنه‌ماری شیمل، عرفان‌پژوه آلمانی، تصحیح و به همت توفیق سبحانی منتشر گردید. دو سال پیش نیز، «سیرت ابن خفیف» با ترجمه تاج‌الدین کربالی را مجتبی مجرد تصحیح و انتشارات بنیاد موقوفات افشار چاپ کرد. از طریق مطالعه کتاب «سیرت ابن خفیف»، علاوه بر اطلاع از زندگی، منش و آثار وی، می‌توان با حال و هوای تصوف قرن چهارم هجری در اقلیم فارس، که تأملات فراوانی با تصوف بغداد داشته، آشنا شد؛ همچنین، کتاب مفیدی برای شناخت تاریخ اجتماعی ایران است. اثر دیگر درباره ابن خفیف یکی مدخل ابن خفیف، در فرهنگ‌نامه بزرگ اسلامی که به ‌قلم فتح‌الله مجتبایی است، اشاراتی اجمالی درباره این عارف بزرگ را در خود جای داده است. در سال جاری، کتاب دیگری نیز در احوال و آثار ابن خفیف، به‌ سعی زرین‌تاج واردی، توسط بنیاد فارس‌شناسی منتشر شده است.

انقلاب عواطف بنیادین، از ابن خفیف تا روزبهان
معین کاظمی‌فر

انگیزه کار درباره ابن خفیف را مدیون روزبهان هستم و روزبهان، عنوان رساله دکترای من است. هر چه بیشتر، بر ابن خفیف دقیق شدم و پیگیر آثار او، بیش از پیش به پژوهشگران غیر ایرانی رسیدم؛ از میان محققان داخلی، تنها دو نفر اهتمام به بررسی آثار و اندیشه ابن خفیف داشتند. در همین زمان، به رساله‌ای موسوم به «اوصاف القلوب» رسیدم؛ ابتدا، ناامید بودم؛ چراکه پژوهشگران برجسته‌ای چون آنه‌ماری شیمل، کارل بروکلمان و فواد سِزگین، معتقد بودند که این رساله متعلق به ابن خفیف نیست؛ اما هر چه در مطالعه رساله پیش رفتم و منابع آن را جست‌وجو کردم، بیشتر متقاعد شدم که این رساله، از آن اوست. دلایل و شواهد این تعلق، در مقدمه کتاب «مجموعه آثار ابن خفیف شیرازی» آمده است. در گام نخست، تلاش شد مجموعه آثار و متون بنیادین به‌جای مانده از ابن خفیف، گردآوری و در این کتاب کنار هم قرار گیرند. پیش از این، برخی از رسالات ابن خفیف، تصحیح شده بود؛ این مهم، به‌ همت کسانی چون فلورین زوبیروی و فاطمه علاقه انجام گرفته است. این کتاب، مجموع شش رساله از ابن خفیف را در خود جای داده و این تمام آثاری است که از او به‌جای مانده است.

رساله «الاقتصاد» ابن خفیف، دارای دستگاه مفهومی پیچیده‌ای است؛ به ‌ویژه در تعریف دو مفهوم اخلاص و ریا. او در این رساله، به ‌طرز حیرت‌انگیزی وارد ظرایف روان‌شناختی مفهوم ریا شده و مواردی از آن را شاهد می‌آورد؛ دقت در این موارد، به ‌راحتی مخاطب را با پیچیدگی طرز فکر و دستگاه مفهومی او آشنا می‌کند؛ مفاهیمی که در اقلیم فارس ماندگار شد و شاید به بزرگانی چون روزبهان و حافظ نیز رسیده باشد. در همین خصوص، می‌توان به زنهاری اشاره کرد که ابن خفیف به مریدان می‌دهد؛ مبادا مریدی به‌هنگام سردی، عبادات، ذکرها و مجاهدات دوران گرم‌روی خود را تکرار کند؛ این، عین ریاست؛ عدم انطباق ظاهر و باطن است. ابن خفیف، مفاهیم را دانه‌دار می‌کرد. ابن خفیف، نخستین عارف شناخته شده شیراز است؛ از عارفان پیش از وی که برخی حق استادی بر گردنش داشتند، چیزی جز نام ایشان، برجای نمانده است. پس از ابن خفیف، به‌ عارفانی چون ابوالحسن دیلمی و روزبهان می‌رسیم؛ هر سه عارف، نسب دیلمی دارند و ما را با این پرسش مهم روبه‌رو می‌کند که آیا عرفان شیراز، پدیده‌ای دیلمی و سوغاتی از آل‌بویه است؟

درباره پدر ابن خفیف گفته شده که از سرهنگان عمرولیث بوده است و جدش زرتشتی؛ تصویری که سیرت‌نویسان از پدربزرگ ابن خفیف ارایه داده‌اند، ما را به شبحی از بودا می‌رساند؛ ابراهیم ادهم. بنابراین، ابن خفیف را از ابنای ملوک و نوعی شاهزاده دانستند که خودخواسته روی به زُهد و فقر و تصوف آورده است. اگر خط سیر عرفان شیراز را از ابن خفیف تا روزبهان دنبال کنیم، به تحول عاطفی بنیادینی می‌رسیم که حائز اهمیت است؛ ابن خفیفی که در قرن ۳ و ۴ هجری است و روزبهانی که در قرن ۵ و ۶ هجری می‌زید. در فاصله‌ای قریب به ‌صد و پنجاه سال، تصوف شیراز، شاهد انقلابی عاطفی است. توجه در عواطفِ بنیادینِ مسلط به آثار ابن خفیف، پژوهشگر را به سه‌گانه ترس، اندوه و اضطراب می‌رساند؛ اما نزد روزبهان، این عواطف به عشق، آرامش و وجد بدل می‌شود. رگه‌های عواطف روزبهانی، شاید به حافظ و سعدی نیز رسیده باشد. در این میان، از نقش موثر ابن باکویه و دیلمی نمی‌بایست غافل شد. انعکاس چهره ابن خفیف در آثارش، با آنچه سیرت‌نویسان از وی ارایه داده‌اند، متفاوت است. مادامی‌که نگاه مخاطب از طریق سیرت به ابن خفیف باشد، نخست ارتباط او با حلاج به‌ چشم می‌آید و بعد تصویر دراماتیکی که از وی عارفی شفیق، مهربان با حیوانات، صلح‌جو و منعطف با ادیان، عشق‌ورز با خالق و از این دست، می‌سازد؛ اما تفاوت چنین تصویری از او، با آنچه از طریق خواندن آثارش به دست می‌آید، موجب شگفتی است.

گونه، یا همان ژانر سیرت، گونه‌ای عامه‌پسند در نوشته‌های عرفانی است. تصویر ارایه شده در سیرت‌نوشته‌ها، تصویرِ برساخته عارف است؛ نه تصویر واقعی او. این تفاوت، در چهره و شخصیت روزبهان نیز مشهود است؛ تصویری که نواد‌گانش از او ساخته‌اند با چهره منعکس در آثارش. بسیاری از نکات مناقشه‌برانگیز شخصیت روزبهان، در کتاب «تحفه اهل عرفانِ» شرف‌الدین ابراهیم، پنهان شده است؛ درحالی که روزبهان در کتاب «کشف‌الاسرار» خود، از رابطه خاصش با خداوند، بی‌پرده سخن می‌گوید: خداوند، بر سقف رباطم تنبور می‌نوازد. از دیدگاه تحلیل گفتمان، مهم است بدانیم که چرا اهالی شیراز برای ابن خفیف آرامگاه می‌سازند و به روزبهانِ خود بی‌اعتنایند. این بی‌اعتنایی و عدم پذیرش تا آنجاست که پس از مدتی، مدفن روزبهان مخروبه و کاربری اصطبل می‌گیرد؛ ولادمیر الکسیویچ ایوانُف، شرق‌شناس روس، مدفن روزبهان را یافته و با کمک هانری کربن، خاورشناس فرانسوی و محمد معین، محوطه مدفن را خریداری و آن را بازسازی می‌کنند. افکار تعا‌لی‌گرایان امریکا را از جهاتی با افکار و ایده‌های عارفانی چون ابن خفیف و روزبهان قابل قیاس است. ایده هِنری دیوید ثورو، در کتاب «والدن» که با نام «زندگی در جنگل» نیز شناخته می‌شود، تجربه سادگی است؛ او، در پی کشف آن‌ است که تا چه اندازه می‌توان ساده زیست بی‌آنکه به کیفیت زندگی خدشه‌ای وارد شود. ابن خفیف نیز به‌ دنبال حد‌الضروره‌ای است که تا کجا می‌شود از نیازها و حظ نفس کاست، بدون آنکه حقی از نفس ضایع شود.

نویسنده‌ و پژوهشگر فارس، پایتخت معنویت ایران است
نصرالله پورجوادی

ابن خفیف در یکی از حساس‌ترین دوران تصوف ایران می‌زیسته است؛ قرن سوم هجری، شاید مهم‌ترین قرنِ تمدن اسلامی باشد. به‌رغم اهمیت، اما آثار چندانی از این قرن به ما نرسیده است. ابن خفیف، ‌زاده قرن سوم و اقلیم فارس است؛ اقلیمی که شهر قدیمی فیروزآباد را در خود جای داده است؛ شهری که بی‌تردید، خاستگاه مهم‌ترین ایده‌های معنوی و عرفانی ایران است. شهر شیراز، در دوره اسلامی شهریت گرفته و بخشی از خاندان بزرگ دیلمی را در خود جای داده است. ابن خفیف، از معدود افرادی است که در زندان با حلاج دیدار و گفت‌وگو داشته و همین امر وی را در زمره مشهورترین مشایخ شیراز و محل رجوع مجاوران و مسافران قرار داده است.

در تاریخ تصوف ایران، او پیش از عرفای بزرگی چون ابومنصور اصفهانی و ابوعبدالرحمن محمد سُلمی بوده و همین تقدم، بر اهمیتش می‌افزاید. نخستین تذکره را نیز در سیرت ابن خفیف نوشته‌اند؛ همان‌ سرگذشت معنوی که دیلمی نوشت و بسیار خواندنی است. ابوالحسن علی بن محمد دیلمی، از مهم‌ترین نویسندگان تصوف است؛ کتاب «عطف الاُلف مألوف علی اللام المعطوف» در باب عشق الهی، اثر کلاسیک مهم و ماندگاری از اوست. ابن خفیف را بیش از آنکه از آثارش بشناسی، از طریق سیرتی می‌شناسی که دیلمی نوشته است. اقلیم فارس، پایتخت معنویت ایران بوده و عارفان فراوانی را در دامن خود پرورانده است؛ ابن خفیف، دیلمی و روزبهان، سه عارف شناخته شده این دیارند؛ در این میان بسیاری زاهدان بزرگ، گمنام مانده‌اندکه یا اهل نوشتن نبودند یا آثارشان به ما نرسیده است. در تمام شهرهای ایران این‌‌چنین است؛ دانشمندان، حکیمان، عارفان و مشایخ بسیارند و تنها اندکی از آنها شُهره‌. اما کتاب دو جلدی «مجموعه آثار ابن خفیف شیرازی». نخستین جلد این کتاب، حاوی رساله «اوصاف القلوب»، منتسب به ابن خفیف است که برای اولین‌بار به‌ چاپ می‌رسد.



در دومین جلد نیز، چندین رساله کوتاه از ابن خفیف آمده که غالب آنها را پیش‌تر، دیگرانی چاپ کرده بودند و در این کتاب تجدید چاپ شده است؛ کاش! نام تصحیح‌کنندگان پیشین، از باب قدرشناسی و ارج‌ نهادن، در ابتدای هر رساله و همچنین در فهرست آورده می‌شد. به‌رغم دلایل ذکر شده در مقدمه کتاب، مبنی بر حقانیت انتساب رساله «اوصاف القلوب» به ابن خفیف، در این باره مردد هستم. آنه‌ماری شیمل، از وجود این اثر در شهر مشهد مطلع بود، اما دلیل کافی نداشت که آن را از ابن خفیف بداند و به ‌همین خاطر، این اثر را در فهرست آثار او نیاورد. من نیز، به‌طور قاطع، نمی‌توانم بپذیرم که این رساله به ابن خفیف تعلق دارد؛ چراکه در هیچ جای آن، نامی از او نیامده است. در صحت نام رساله هم، جای تردید است.

تنها بخشی از ابتدای این رساله، در باب قلب و موضوع اصلی آن درباره سماع است. فلورین زوبیروی، شرق‌شناس و متخصص ابن خفیف، معتقد است این رساله «جامع الارشاد» نام دارد.امروز، مُرید را در مقابل شیخ می‌شناسند؛ اما مُرید در آثار ابن خفیف، معنای سالک را می‌دهد؛ رونده؛ آنکه اراده رفتن به راه حق دارد. آن‌چنان‌که به‌ جای واژه شیخ، پیر یا مرشد، از واژه حکیم استفاده شده است؛ مرشد را در قرن سوم هجری، حکیم می‌دانستند. اهالی فارس در دوره ابن خفیف، به ‌فارسی پهلوی سخن می‌گفتند، بنابراین برابرِ واژه عربی حیات، جان، برابرِ روح، فروهر و برابرِ نفس، تن قرار می‌گرفت. استفاده از چنین واژه‌هایی، در آثار سایر هم‌عصران ابن خفیف هم دیده می‌شود. وی، ادامه داد: حکمت ایرانی، همه ‌چیز در عالم وجود را، دارای دو رو می‌داند؛ یک روی مادی و جسمانی، که ملموس و محسوس است؛ آن دیگری، روی غیرملموس و نادیدنی است. روی جسمانی، گیتی و روی روحانی، مینو نام دارد. از گذشته‌های دور تاکنون، مساله حکمت و عرفان ایرانی همواره این بوده است که چگونه می‌توان از گیتی گذشت و به مینو رسید؟ رسیدن به مینو، دو درگاه اصلی دارد؛ دیدن و شنیدن. درگاه دیداری، آموختن چشم به دیدن زیبایی‌هاست که ساحت قدس، همه جمال است. درگاه شنیداری، شنیدن زیبایی پنهان در موسیقی است؛ نهایت موسیقی، کلام حق و دریچه ورود به مینو است. رساله «اوصاف القلوب» در همین خصوص نگاشته شده است؛ شرح مفاهیم بنیادینی چون وجد، وجود و از این دست.

ابن خفیف، یکی از سرحلقه‌های انسان‌شناسی عرفانی است
سعید کریمی

درباره درستی یا نادرستی انتساب رساله «اوصاف‌القلوب» از یک سوی، به ‌دلیل در دست نبودن صفحه نخست این رساله، نمی‌توان با قطعیت آن را متعلق به ابن خفیف دانست؛ اما از دیگر سوی، دلایل سه‌گانه مولف مبنی بر صدق این انتساب را نمی‌شود نادیده انگاشت. هم‌سو با دلایل مولف، دلیل دیگری را هم می‌توان بر اثبات صدق این انتساب، افزود؛ ابونعیم اصفهانی در کتاب «حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء»، تنها به یک کتاب از ابن خفیف به‌ نام «الفصول فی الاصول» اشاره کرده و تمام نقل قول‌های خود را از همین کتاب می‌آورد؛ تکرار ارجاع ابونعیم به این کتاب می‌تواند حاکی از آن باشد که «الفصول فی الاصول» همان «اوصاف القلوب» و متعلق به ابن خفیف است.

ابن خفیف، از سرحلقه‌های انسان‌شناسی عرفانی است؛ وی در بخشی از رساله «اوصاف القلوب» به قلب انسان و شناخت ویژگی‌هایش پرداخته است؛ مجموعه عواملی که می‌تواند موجب ورود یا عدم ورود انسان به عالم مینو باشد. مولف، در مقدمه این کتاب مدعی تصحیح انتقادی شده است؛ این درحالی ‌است ‌که از رساله «اوصاف القلوب» تنها یک نسخه در دست است، بنابراین تصحیح ایشان قیاسی است و نه انتقادی. فلورین زوبیروی، در کتاب خود به رساله‌ای از ابن خفیف اشاره کرده که در ترکیه یافت شده است؛ در مراجعه به انتهای سیرت ابن خفیف، به کتابی از او اشاره می‌شود که «الفضائل و جامع الدعوات و الاذکار» نام دارد؛ این کتاب می‌تواند همانی باشد که زوبیروی از آن یاد کرده است و چه خوب بود که ترجمه این اثر نیز در کنار باقی آثار ابن خفیف، قرار می‌گرفت.

کاظمی‌فر، در مقدمه خود ترجمه رساله «فضل التصوف» را نخستین ترجمه ذکر کرده است؛ گو اینکه، ترجمه‌ای پیشینی از آن، در خانقاه احمدی شیراز و به ‌قلم میرزا محسن عمادالفقرا، متخلص به حالی، موجود است؛ این ترجمه مهم قاجاری، در فهرست آثار ابن خفیف، به ‌سعی زرین‌تاج واردی آمده است. دریغ که چنین اثر ارزشمندی، چه در مقدمه و چه متن کتاب، غلط‌های فراوان تایپی دارد؛ شاید یکی از دلایلش، سپردن اثر به ناشر غیرتخصصی است. دو تصویر از متن اصلی نسخه در انتهای مقدمه آمده است؛ اما، بدون شرح تصویر. همچنین هنگام استفاده از متون عربی، بهتر است شماره صفحات نسخه اصلی، برای ارجاع مخاطب و تطبیق آن، ذکر شود. عدم وجود تعلیقات، به‌ ویژه در جلد نخست، موجب سردرگمی مخاطب و چه‌بسا ریزش خوانندگان این کتاب است؛ کتاب، مملو از اصطلاحات خاص تصوف است که همین دارایی، ضرورت وجود تعلیقات را نشان می‌دهد؛ پی‌نوشت‌های پراکنده‌ای که مولف در توضیح برخی احادیث آورده، به‌ هیچ ‌وجه کافی نیست. فهرست‌ها، کلید کتابند؛ فهرست‌های پایانی این کتاب، می‌بایست به دست فردی آگاه به ظرایف فهرست‌نگاری، کامل و غلط‌گیری شوند. فهرست اصطلاحات نیز، باید به باقی فهرست‌ها افزوده شود؛ شرح اصطلاحات عرفانی، موسیقایی، احوال، مقامات و از این دست. چنانچه، اقوال ابن خفیف در سایر آثار صوفیه و ترجمه‌ا‌ی از کتاب زوبیروی نیز به «مجموعه آثار ابن خفیف شیرازی» افزوده شود، پژوهشگر، کتاب جامع‌تری را فراروی خود خواهد دید.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}