در مدرسه‌ی مذهبی سن سولپیس به تحصیل الهیات پرداخت و در فهم متون عبری، خاصه در تفسیر تورات تبحر یافت...پی برد که میان مبانی و اصولی که به او آموخته شده و ادراک شخصی وی از کتب مذهبی تفاوت فاحشی وجود دارد... پس از ترک جامعه‌ی مذهبی همه‌ی کوشش خود را صرف شرق‌شناسی کرد... رساله‌ی دکتری وی درباره‌ی تاریخ فلسفه و زندگی و آثار دانشمند معروف شرق، ابن رشد بود... تفسیری عقلائی از تاریخ دین یهود و دین مسیح به عمل آورده بود که سخت مورد مشاجره و مباحثه قرار گرفت

ارنست رنان ، Renan   Ernest نویسنده و فیلسوف فرانسوی (1823-1892). پدر رنان از مردم بروتانی، شمال کشور فرانسه و مادرش از جنوب بود و همین تفاوت و تضاد یکی از علل غنا و تنوع شخصیت او گشت. تحصیلات اولیه را در مدرسه‌ی مذهبی زادگاهش انجام داد. در 1841 به پاریس رفت که علوم ادبی و انسانی بیاموزد، تا 1843 در مدرسه‌ی مذهبی سن سولپیس Saint Sulpice به تحصیل الهیات پرداخت. در اینجا بود که در فهم متون عبری، خاصه در تفسیر تورات تبحر یافت، اما دو سال بعد، در اکتبر 1845 در روح و فکر او تحولی پدید آمد، از محیط مذهبی دور شد و احساس کرد که دیگر نمی‌تواند آموزش قرون وسطایی را تحمل کند. بحران روحی رنان درباره‌ی مذهب، نه‌تنها بر سراسر زندگی و اندیشه‌ی خود وی تأثیر شدیدی برجای گذاشت، بلکه نسل روشنفکر فرانسوی را نیز در برابر مسیحیت، در وضع خاصی قرار داد. رنان پس از تبحر در تفسیر متون مذهبی به این نکته پی برد که میان مبانی و اصولی که به او آموخته شده و ادراک شخصی وی از کتب مذهبی تفاوت فاحشی وجود دارد. این موضوع وجدان او را سخت منقلب ساخت. اگرچه ایمانش خللی نیافت، اما اصول تاریخی این ایمان به نظرش متزلزل آمد، پس به زندگی غیرمذهبی وارد شد، مدتی در سازمانی خصوصی به‌ تدریس پرداخت و زندگی حقیرانه‌ای را در تنهایی پیش گرفت و در ساعات بیکاری خود را برای امتحانات ورودی دانشگاه آماده کرد تا در سال 1848 موفق شد که در رشته‌ی تدریس فلسفه‌ی دانشسرای عالی پذیرفته شود. رنان از طرف دیگر با مارسلن برتلو Marcelin Berthelot شیمی‌دان معروف دوستی صمیمانه‌ای یافت که تا آخر عمر دوام داشت. همین دانشمند بود که فضای پهناور دانش را پیش چشم رنان گشود.

رنان در بیست و پنج سالگی به نوشتن کتاب آینده‌ی علم L'Avenir de science پرداخت که مدت‌ها چاپ نشده باقی ماند و چهل سال بعد در 1890 منتشر شد. او در این اثر دوره‌ی جوانی که اگرچه تحت نفوذ بسیاری از دانشمندان قرار داشت، قاطعیت علمی را در همه‌ی مسائل اصل شمرد و جنبه‌ی ماوراءالطبیعه و شاعرانه و عرفانی را از دانش تحققی طرد کرد. در 1849 با مأموریتی به ایتالیا رفت و از شهرهای رم و فلورانس و ونیز دیدن کرد و مدارک لازم را برای رساله‌ی دکتری فراهم آورد. رساله‌ی وی درباره‌ی تاریخ فلسفه و زندگی و آثار دانشمند معروف شرق، ابن رشد بود که با عنوان ابن رشد و طریقه‌ی خاص او Averroes et l'Averroisme با پیروزی پذیرفته شد. رنان پس از ترک جامعه‌ی مذهبی همه‌ی کوشش خود را صرف شرق‌شناسی کرد. اولین ثمره‌ی مطالعه‌اش کتاب تاریخ عمومی و نظام تطبیقی زبان‌های سامی Histoire generale et systeme compare des langues semitiques بود که در 1855 انتشار یافت. رنان در این دوره به نشر مقالات تحقیقی درباره‌ی تاریخ مذهب و نقد مسائل اخلاقی دست زد و توده‌ی وسیعی از مردم را در جریان نتایج مطالعات خود درباره‌ی تاریخ مذهب قرار داد و در این زمینه رهبر جوانان گشت. سپس مأموریتی در قسمت باستان‌شناسی برعهده گرفت و به دمشق و فلسطین سفر کرد. در این سفر از نزدیک مرکز پیدایش دین مسیح را مورد مطالعه قرار داد و مستقیماً با مردم سرزمینی که مسیح از آن برخاسته بود، آشنا شد. در 1862 به پاریس بازگشت و کرسی تدریس زبان عبری را در کولژدوفرانس اشغال کرد، اما چیزی نگذشت که این درس از طرف دستگاه حکومت ناپلئون سوم تعطیل گشت. زیرا رنان در نخستین درس اعلام کرد که به تدریس متون مذهبی تنها از نقطه‌نظر تاریخی توجه خواهد داشت. وی مسیح را «مردی بی‌نظیر» وصف کرد و در 1863 کتاب زندگی عیسی Vie de Jesus را انتشار داد که انتشارش از وقایع مهم قرن به‌شمار آمد و به‌سرعت در سراسر اروپا رواج یافت و به بیشتر زبان‌ها ترجمه شد.

رنان با ارائه‌ی مدارکی از متون انجیل به اثبات رسانده بود که مسیح شخصیتی بشری دارد و عنوان معجزه برای کارهای او پذیرفتنی نیست. پیروزی عظیم کتاب بیشتر از این جهت بود که رنان به طور صریح و قاطع به پرسش‌های ذهنی توده‌ی وسیع مردم درباره‌ی مذهب پاسخ داده بود، یعنی مردمی که از طرفی دارای احساس مذهبی غیر قابل انکار بودند و از طرف دیگر در عمق وجودشان اسرار آن را غیر قابل نفوذ می‌دانستند. رنان از روی صداقت به این نکته ایمان داشت که با حذف قوانین خشک و تعبدی، دین مسیح را نجات داده است. از طرف دیگر توصیف و ترسیم وقایع تاریخی و تجزیه و تحلیل روح قهرمانان و سبک پرجاذبه‌ی آن نیز موجب پیروزی کتاب شده بود، اما کتاب زندگی عیسی بیشتر اثری قابل بحث و تأویل بود تا اثری کاملاً علمی. رنان در تحقیقات تاریخی خود که منجر به انتشار تاریخ مبادی مسیحیت Histoire des origins du christianism در سال‌های 1863-1883 گشت، به تبحر و تحقیقی جدی‌تر رسید و نویسنده‌ی اهل بحث جای خود را به نویسنده‌ی تاریخ اندیشه‌ها داد. او همه‌ی معرفت‌های مربوط به اسرار مذهبی را به سویی نهاد و چیزی را نپذیرفت جز حوادث و اعمال علمی که قابل بیان و اثبات باشد، اما ادراک شاعرانه و علم‌الجمال در وجود رنان با شخصیت علمی او قرین بود. وی حتی در نوشته‌های نقدآمیز خود نمی‌توانست از علاقه‌ی به علم‌الجمال و نیز جلب توجه مردم به آن دست بردارد. رنان در 1865 از آتن دیدن کرد و از مشاهده‌ی برج و باروی آکروپول Acropole اولین بار مکاشفه‌ی کاملی از نبوغ هنری یونان به‌عمل آورد و از ادراک زیبایی و الوهیتی که سراسر زندگی ملت یونان را در بر داشته، به قله‌های بلند روح و اندیشه‌ی انسانی پی برد و در معجزه‌ی هنر یونان کهن هماهنگی بسیاری میان زیبایی و عقل یافت. این شیفتگی در کتاب نیایش بر فراز آکروپل Priere sur L'Acropole (1883) منعکس گشت.

رنان از 1870 بار دیگر کرسی تدریس را در کولژدوفرانس به‌دست آورد و در 1879 به عضویت آکادمی فرانسه درآمد. در این دوره رنان به زندگی اجتماعی وارد شد، تضادهای روح شکاک و عقاید نفی‌کننده‌ی خود را آمیخته با نیشخند همه‌جا عرضه کرد، با کلام لطیف و دلنشین جامعه را شیفته‌ی خود ساخت و در نظر نسل جوان مردی پرجاذبه و سحار به‌شمار آمد. همچنان‌که پنجاه سال پیش از او شاتوبریان چنین مقامی داشت. اصلاح معنوی و اخلاقی La Reforme intellectuelle et morale  در 1871 انتشار یافت که رنان در آن با ظرافت طبع همه‌ی الگوها و نمونه‌های رسمی عقایدی را که به مردم تحمیل می‌شد، به باد مسخره گرفته و به اثبات رسانده بود که تنها عقل است که قابلیت حکومت بر بشر را دارد. رنان از 1887 تا 1893 به تدریج تاریخ ملت اسرائیل L' Histoire du peuple d'Israel را منتشر کرد. در این اثر، تفسیری عقلائی از تاریخ دین یهود و دین مسیح به عمل آورده بود که سخت مورد مشاجره و مباحثه قرار گرفت. پس از آن شهرت رنان روزافزون شد و به عنوان نویسنده و دانشمند نامش بر زبان‌ها افتاد و مرکز شکاکیت گشت. چنانکه کلمه‌ی «رنانیسم» بعدها به سبکی اطلاق شد که همه‌ی اندیشه‌ها و همه‌ی مسائل را تنها بر زمینه‌ی نسبیت قرار داده و از هرگونه تعبد برحذر می‌دارد، بالنتیجه در هرچیز احساس عمیق پوچی و بیهودگی را نمایان می‌سازد. آثار تاریخی رنان بر پایه‌ی علم تازه گذارده شده است که به سبب زیبایی نقل و ظرافت تجزیه و تحلیل و خوش‌آهنگی کلام بسیار جلب توجه می‌کند. خاطرات کودکی و جوانی Souvenirs d'enfance et de jeunesse که در 1883 منتشر شد، نیز از لطف و زیبایی شیوه‌ی نگارش و صفای ذوق و خوش‌آهنگی کلام و رنگارنگی وصف برخوردار است. آثار کامل Oeuvers completes رنان از 1947 تا 1960 به چاپ رسید و مکاتباتش نیز با عنوان‌های مختلف به تدریج انتشار یافت.

ارنست رنان در میان نثرنویسان قرن نوزده، هنرمندی زبردست و استاد به شمار آمده و در عین دانایی چون شاعری توانا مردم عصر را شیفته‌ی خود ساخته است.

زهرا خانلری. فرهنگ ادبیات جهان. خوارزمی 

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}