نهمین نشست از سلسله نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» به منظور پاسداشت نگاشته‌های برتر ایرانیان در یک قرن اخیر، با بررسی کتابِ «خواب آشفته نفت؛ دکتر مصدق و نهضت ملّی ایران» تالیف محمدعلی موحد با سخنرانی الهام ملک‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، و حسین آبادیان عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) برگزار شد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایسنا، علی کالیراد رئیس پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران که دبیری این نشست را به عهده داشت گفت: «خواب آشفته نفت دکتر مصدق و نهضت ملّی ایران» به یکی از مهمترین و شاخص‌ترین پژوهش‌ها در حوزه نفت اختصاص دارد. این کتاب از زمان انتشار آن در اواخر دهه ۷۰ شمسی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت و جملگی اذعان دارند که این کتاب از ارزشمندترین آثار استاد محمدعلی موحد است.
پیوند دانش، عقل، منطق و حقوق
الهام ملک‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدای این نشست با بیان اینکه استاد موحد ادیبِ حقوقدان، شاعرِ عرفان‌پژوه و تاریخ‌نگار ژرف‌نگر و عمیقی است، گفت: نام محمدعلی موحد و برادر فیلسوف وی شادروان صمد موحد که او نیز از بزرگان عرصه عرفان پژوهی و ادبیات عرفانی بود، برای هر ایرانی باعث مباهات است و خانواده موحد سعادتمند بودند که دو خردمندِ فرزانه را پرورده‌اند و این مهم در بزرگداشت شکوه آداب و تربیت ایرانی و اهتمام در تربیت این دو بزرگوار برای اعتلای دانش و ادب این سرزمین می‌تواند الگوی برجسته‌ای برای عصر امروز و آیندگان باشد.
او در ادامه به طور اجمالی زندگی محمدعلی موحد را با تاکید بر چگونگی ورود او به وقایع مرتبط با ملّی شدن صنعت نفت بررسی کرد و گفت: استاد موحد هیچگاه از مطالعه و پژوهش در وجوه مختلف و با مضامین متنوع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی غافل نبوده و در پیوند دانش همواره عقل، منطق و اشراف به مسائل حقوقی را به خدمت گرفته است که حاصل آن خلق آثاری چون «مبالغه مستعار» در رَد ادعای دعاوی امارات در خصوص مالکیت جزایر سه‌گانه بود و از کتاب «خواب آَشفته نفت» نیز با در نظر گرفتن زوایای مختلف سیاسی و حقوقی مترتب بر این دو موضوع نگاشته شده است، ضمن اینکه او در نهایتِ لطافت طبع، طراوت شعر و ادب و عرفان آثار کم نظیری درباره شمس و مولانا در ادبیات ایران به جای گذاشته و در هر دو عرصه به قاعده، با انسجام و نهایت جامعیت و ژرف بینی علمی به ارائه آثاری فاخر، کامل و عمیق توفیق پیدا کرده است.
نگاهی نقادانه و بدون تعصب
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در توضیح چگونگی ورود محمدعلی موحد به حوزه نفت اظهار کرد: استاد موحد بعد از طی دوره متوسطه از تبریز به تهران آمد و همزمان با ملّی شدن صنعت نفت در سال ۱۳۲۹ و ضرورت خلع ید از انگلیسی‌ها راهی شرکت نفت شد و در ادامه به سردبیری شرکت نفت درآمد و به تهران برگشت و از آنجا که تحصیل او در رشته حقوق بود موجب شد او از ابتدای تشکیل شرکت نفت ملّی ایران در بطن ماجرا قرار گیرد و به تمامی قواعد، اصول، معضلات و مخاطرات وضعیت موجود وقوف داشت و در عین حال در بدنه حقوقی این شرکت نیز وارد شد.
ملک‌زاده افزود: بعد از تاسیس سازمان اوپک، حدود ۶ ماه معاون اجرایی یونسکو در ژنو بود و همزمان به تدریس حقوق مدنی و حقوق نفت در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و غیره مشغول بود. او کتاب‌هایی با محوریت نفت و مسائل مربوط به آن با عناوینی چون «از داوری‌های نفتی» و «نفت ما و مسائل حقوقی آن» را برای اولین‌بار به عنوان کتاب درسی در دوره کارشناسی ارشد دانشگاه ها برای رشته حقوق بازرگانی تالیف کرد.
او با اشاره به اینکه محمدعلی موحد در کتابِ «خواب آشفته نفت» دیده‌ها و شنیده‌های خود را روایت کرده است؛ گفت: استاد موحد در این کتابِ ارزشمند که در چهار جلد در سال‌های مختلف منتشر شده است، وقایع مربوط به ملّی شدن صنعت نفت را برای اولین بار بر اساس اسناد و مدارک تاریخی بیان کرده است. گو اینکه تا پیش از این کتاب، مطالبی غلوآمیز و عاری از اطلاعات دقیق درباره حوادث مذکور منتشر شده بود. اما کتابِ «خواب آشفته نفت» این وقایع را از قرارداد دارسی، سقوط رضاشاه، دوران دکتر مصدق و نهضت ملّی ایران، کودتای ۲۸ مرداد و سقوط زاهدی با نگاهی نقادانه و بدون تعصب تبیین می‌کند که خواننده با مطالعه این مجموعه ارزشمند با آگاهی‌های نابی از بخشی از تاریخ معاصر کشور خود مواجه می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه کتابِ «خواب آشفته نفت» را از منظر وقایع بین دو جنگ جهانی، رقابت‌ها و مسائل نفت ایران بررسی کرد و گفت: نویسنده این کتاب با توجه به شرایط خاص جهان در آن دوران، نه تنها آشفتگی‌های اوضاع نفتی ایران را نشان می‌دهد بلکه فراتر از آن، موضوع را مورد مداقه قرار داده است. موحد به نوعی تاریخ جهانی نفت را به زبانی ساده، روان و بدون پیچیدگی با در نظر گرفتن زبان حقوقی درباره مسائل قانونی ملّی شدن نفت بیان کرده است. جان کلامِ کتابِ «خواب آشفته نفت» اثرگذاری قدرت نفت بر تمام مناسبات بشری است که به دقت و به حق توسط استاد موحد مطرح شده است. زیرا کشورهایی مثل انگلستان، آمریکا و روسیه که متقاضی دریافت نفت بودند از یک طرف و ایران به عنوان مالک سرزمین این محصول همگی امنیت خود را در تملک این محصول می‌دیدند.
بررسی اشتباهات مصدق از منظر حقوقی
این مدرس تاریخ معاصر تصریح کرد: آنچه ذات قدرت نفت را در این کتاب به خوبی تبیین کرده، استفاده مولف از اسناد وزارت امور خارجه آمریکا و انگلستان و همینطور یادداشت‌های روزانه کاظم حسیبی کارشناس نفت در دوران دکتر مصدق است. نکته قابل تامل درباره این اثر، توجه نویسنده به مباحث مغفول مانده در تاریخ بدون هیچ تعارفی است. زیرا او هیچگونه شیفتگی، تعلقات ایدئولوژیک و امثالهم را در اثر خود دخیل نکرده و هرجا که لازم بود نقدی بر مباحث وارد کند، دریغ نداشته و بدون هیچ تعلق خاطر یا محدودیت نقد خود نسبت به اوضاع را انجام داده است. از جمله تصویری که از اقدامات مصدق در این کتاب به تصویر کشیده، نگاه یک جانبه و اشتباهاتی است که مصدق از منظر حقوقی و قانونی انجام داده که با منافع ملّی در تضاد بوده است. به عنوان مثال مولف اشاره می‌کند که قبل از ملّی شدن صنعت نفت مصدق و یاران او درباره فروش نفت ملّی و عایداتی که نصیب مردم ایران می‌شود مسیر دقیق و عملی را پیش نگرفتند و قدرت تحلیل وضعیت و پیش بینی آینده بعد از ملّی شدن صنعت نفت را نداشتند.
ملک‌زاده با اشاره به اینکه در کتابِ «خواب آشفته نفت» سخن از ملّی شدن صنعت نفت در قالب یک گزارش تاریخی است، گفت: با تاکید نویسنده این کتاب، دکتر مصدق زوایای مختلف و موثر بر استفاده از نفت را در نظر نگرفته بود و صرفا موضوع را داخلی دیده و چشم‌اندازی دقیق و عمیق از واقعیت سیاست بین‌الملل، جابه‌جایی قدرت در بین کشورهای بزرگ آن روزگار و تلاش آمریکا برای پیدا کردن جای محکم در خاورمیانه و تغییر روند دیپلماسی جهان به نفع قدرت‌یابی آمریکا نداشته است. به اعتقاد بنده، روحیه منتقدانه و غیر جانبدارانه و مبتنی بر واقع‌بینی استاد موحد موجب شده که این اثر با صداقتی بی‌نظیر به روایتی مستند از پیگیری نواقص حقوقی، شناسایی اندیشه‌ها، برنامه‌ها و سیاست‌های موثر بر این ماجرا بپردازد.
ملک‌زاده در پایان با بیان اینکه در حال حاضر وظیفه ما پژوهش درباره تمام موضوعات تاریخ معاصر بر پایه اسناد تاریخی است، گفت: در حال حاضر این کار و وظیفه ما به عنوان پژوهشگران تاریخ است که بر پایه اسناد تاریخی تولید محتوای دقیق در این زمینه داشته باشیم که یکی از نمونه‌های تحقیق دقیق، کتاب استاد موحد است. ما در خصوص تمام مسائل تاریخ معاصر به کارهای این چنینی نیاز داریم. متاسفانه هر آنچه نوشته می‌شود برداشت‌های ما از تکرار داده‌های موجوداست. در حالی‌که محقق خودش باید اسناد را ببینید و اطلاعات جدید را احصاء کند، که متاسفانه این امر کمتر اتفاق می‌افتد.
اثری جامع در طرح حوادث تاریخی و حقوقی نفت
در ادامه نشست حسین آبادیان، عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره)، کتابِ «خواب آشفته نفت» را نخستین اثر جامع و حقوقی در زمینه نفت ایران دانست و گفت: ما در مورد تاریخ نفت، کتاب تالیفی و ترجمه‌ای بسیار داریم و در میان این کتاب‌ها باید ببینیم جایگاه کتاب استادِ گرانقدر محمدعلی موحد کجاست؟ ویژگی بارز این کتاب تمرکز بر تاریخ نفت ایران است و از ابتدای تاریخ نفت ایران و قرارداد گس‌گلشاییان و طرح‌های رزم‌آرا تا ملّی شدن صنعت نفت را مطرح می‌کند.
آبادیان جامعیت و دقت نظر نویسنده را از ویژگی‌های محتوایی کتابِ «خواب آشفته نفت»، دانست و مطرح کرد: به عنوان نمونه موحد در کتاب توضیح داده است که تفاوت تعریف ملّی شدن نفت از نظر دکتر مصدق و سایر دست‌اندکاران این حوزه با تعریف آمریکایی‌ها در چیست. آمریکایی‌ها معتقد بودند ملّی شدن نفت یعنی کمپانی‌های دیگر نیز در منابع نفتی ایران مشارکت داشته باشند و انحصار یک کمپانی نفتی در ایران شکسته شود. اما تعریفی که مصدق داشت این بود که مدیریت و بازاریابی و فروش نفت نیز برعهده مدیران ایرانی باشد. اما برخلاف آنچه در بسیاری منابع گفته شده، مصدق مخالف فروش نفت به آمریکا و انگلیس نبود. حرف مصدق این است که نفت متعلق به ماست و ما تعیین می‌کنیم که به کدام کمپانی نفت بفروشیم یا نفروشیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) ادامه داد: نکته بعد سیاست موازنه منفی بود که آمریکایی‌ها صراحتا مخالف این سیاست بودند و در نامه‌ای به مصدق می‌گویند شما یا با ما هستید یا علیه ما؛ یا در بلوک شرق هستید یا در بلوک غرب.
این پژوهشگر تاریخ معاصر با بیان اینکه سیاست موازنه منفی علیرغم مخالفت‌ها و موافقت‌های زیادی که داشت، بعدها به جنبش عدم تعهدها منجر شد، یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب «خواب آشفته نفت» را طرح تام و تمام مجادلات نفتی در کتاب عنوان کرد؛ مجادلاتی که هم از سوی کمپانی‌های آمریکایی و انگلیسی و هم از سوی احزاب در داخل کشور وجود داشت.
آبادیان بیان سطوح مختلف حوادث تاریخی در عین بیان مسائل حقوقی نفت ایران را از دیگر ویژگی‌های کتاب دانست و گفت: دکتر موحد ملاحظات دیپلماتیک و اختلافاتی را که درون صفوف ملّی شدن نفت وجود داشته، همه را در کتاب مطرح کرده است. وی حتی برخلاف دیگر مورخین، ضمن اشاره به حوادث پشت پرده تاریخی، تحلیل‌های تاریخی را نیز مطرح می‌کند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب محمدعلی موحد را بیان شیوا و همه‌فهم دانست و گفت: برجستگی کار او این است که یک موضوع بسیار مهم که از پیچیدگی‌های تاریخی برخوردار است با زبانی شیوا و همه فهم بیان شده. موحد در این کتاب خواب‌هایی را که احزاب سیاسی برای نفت ایران داشتند به ویژه حزب توده در یک چارچوب مشخص و با بیانی شیوا و همه‌فهم به خواننده عرضه کرده است.
آبادیان با بیان اینکه هیچ کتابی به معنای واقعی کامل نیست، این کتاب را نسبت به دیگر کتاب‌هایی که در زمینه نفت ایران نوشته شده جامع و مانع دانست و حتی بیان پیوند بسیاری از گروه‌های سیاسی و حزبی با لمپن‌ها و اوباش آن زمان در ملی شدن صنعت نفت و فرایندهای آشکار و پشت پرده سیاسی را که در کتاب مطرح شده است، از جمله ویژگی‌هایی که باعث تمایز کتاب با سایر کتاب‌های مشابه شده است، دانست.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
