علت این ناکارآمدی، وابستگی همه چیز به نفت (یا نفتی بودن) آن است... بعد از نیم قرن تلاش، مشخص شد که نه مشروطگی صرف، می‌تواند جامعه را نجات دهد و نه سنت علت عقبماندگی است... تقلیل تمام مسائل جامعه ایران به دولت، و تطهیر جامعه ایران، نقص کتاب است... دولت ایران پیش از کشف نفت در ایران نیز از همین نابهسامانیها رنج میبرده است و میتوان شواهد متعددی از مدیریت دوره قاجار ارائه کرد
دولت آن است که نفتی بدهی و ارادتی بخری | پنجره
رضا امیرخانی در «نفحات نفت» تلاشی ستودنی دارد در اثبات تمایز میان ایده «انقلاب اسلامی» و «عملکرد دولت» و این نقطه برجسته کتاب وی است. البته دولت (state) با حکومت (government) تفاوت دارد، اولی کلیتر از دومی است و حکومت بهمعنای قوه مجریه است. اما چون در عرف رایج، جای این دو مفهوم عوض شده، در سراسر این متن، دولت بهمعنای عام آن (حکومت) گرفته شده، نه یک دولت مشخص، که عهدهدار قوه اجرایی است.
تمایز میان انقلاب و دولت مبتنی بر دو مقدمه است (که البته با صراحت در کتاب بیان نشده است). اول اینکه 31 سال پس از پیروزی انقلاب، یعنی یک سال بعد از 30 سال، یعنی با درنظر گرفتن 30 سال برای عمر یک نسل اداری، هیچیک از مسئولین دولتی نیست که پیش از انقلاب مسئولیتی داشته، و حتی کارمندان آن دوره نیز بسیار کم هستند. لذا «تمام» دستگاه حکومتی جمهوری اسلامی توسط کسانی اداره میشود که در جریان انقلاب بر سر کار آمده و گزینش شدهاند. پس، دیگر نمیتوان ناکارآمدی «دستاندرکاران» را به نظام پیشین نسبت داد.
مقدمه دیگر این است که دولت در دسترسی به بسیاری از اهداف خود، ناموفق بوده است و این امر در مسئله توسعه، نمود بیشتری دارد. انتظار جامعه ایران از خود و از دولت، بیش از آن حدی است که انجام شده (و این بهمعنای انکار آن تلاشها نیست، بلکه بزرگی هدف پیشرو است). مسئله ناکارآمدی و عدم موفقیت، ربطی به یک دولت خاص ندارد، بلکه روند کلی سه دهه اخیر است (و قطعا این سه دهه از دو سده پیش موفقتر است). این مسئله در نقدهای هر دولت به دولت پیشین، و در نقدهای جامعه به حکومت، بهصورت کلی قابل بازیابی است و رهبر انقلاب نیز در دیدار دانشگاه تهران، آن هدف بزرگ و نرسیدن به آن را بهصورت مشروح بیان کردند.
با این دو مقدمه، یک نتیجه مفروض این است که انقلاب اسلامی در دسترسی به اهداف خود ناموفق بوده است. اما امیرخانی تلاش کرده تا نشان دهد که میتوان نتیجهای «دیگر» گرفت، و نرسیدن به اهداف متعالی جامعه، ارتباطی به انقلاب ندارد؛ این، همان نقطه برجسته کتاب امیرخانی است.
برای رسیدن به این نتیجه، امیرخانی تلاش کرده تا جنبه دیگر موضوع را ببیند و نشان دهد «ویژگی خاص دولت» در ایران است که علت این ناکارآمدی است و آن ویژگی، وابستگی همه چیز در دولت به نفت (یا نفتی بودن) آن است، که امیرخانی در سراسر کتاب آن را «سه لتی» مینامد! با تمایز میان دولت و انقلاب، ناکارآمدی دولت، به پای انقلاب و ایده امام خمینی گذاشته نمیشود (البته این تمایز، متفاوت از تمایز رایج در جامعه‌شناسی انقلاب، میان نهضت و نهاد است.)
نفس این تلاش بسیار ارزشمند است، حتی اگر تمام تحلیل امیرخانی نادرست باشد (که نیست). تجربه دولت شوروی در دهه 80 میلادی پیش روی ماست، که ناکارآمدی دولت‌های پس از انقلاب شوروی، باعث تجدیدنظر شد، اما نه تجدیدنظر در دولت روسی، بلکه در نگره مارکسی انقلاب. و این جهتگیری اشتباه باعث شد تا پروستریکا و گلاسنوست از حل مشکلات جامعه روسیه عاجز بماند و «فرزندان انقلابی جهان» تنها از زندانی به زندان دیگر منتقل شوند.
این، همان نگرانیای بود که امام خمینی(ره) در پیام خود به گورباچف درباره آن هشدار دادند (و شنیده نشد) که غرب در باغ سبز است و رجوع به آن مشکلی را حل نمیکند: «از آنجا که... جنابعالی در تحلیل حوادث سیاسی جهان، در دور جدیدی از بازنگری و تحول و برخورد قرار گرفتهاید، و جسارت و گستاخی شما در برخورد با واقعیات جهان چه بسا منشاء تحولات و موجب به هم خوردن معادلات فعلی حاکم بر جهان گردد، لازم دیدم نکاتی را یادآور شوم... همین اندازه هم شهامت تجدید نظر در مورد مکتبی که سالیان سال فرزندان انقلابی جهان را در حصارهای آهنین زندانی کرده بود قابل ستایش است. و اگر به فراتر از این مقدار فکر میکنید، اولین مسئلهای که مطمئنا باعث موفقیت شما خواهد شد، این است که در سیاست اسلاف خود دایر بر خدا زدایی و دینزدایی از جامعه، تجدیدنظر نمایید؛ و بدانید که برخورد واقعی با قضایای جهان جز از این طریق میسر نیست. البته ممکن است از شیوه‌های ناصحیح و عملکرد غلط قدرتمندان پیشین کمونیسم در زمینه اقتصاد، باغ سبز دنیای غرب رخ بنماید، ولی حقیقت جای دیگری است. شما اگر بخواهید در این مقطع تنها گرههای کور اقتصادی سوسیالسیم و کمونیسم را با پناه بردن به کانون سرمایهداری غرب حل کنید، نه تنها دردی از جامعه خویش را دوا نکردهاید، که دیگران باید بیایند و اشتباهات شما را جبران کنند؛ چراکه امروز اگر مارکسیسم در روشهای اقتصادی و اجتماعی به بنبست رسیده است، دنیای غرب هم در همین مسائل، البته به شکل دیگر، و نیز در مسائل دیگر گرفتار حادثه است. مشکل اصلی کشور شما مسئله مالکیت و اقتصاد و آزادی نیست. مشکل شما عدم اعتقاد واقعی به خداست.»
البته شجاعت گورباچف در حل مسئله جواب نداد و روسها راه را اشتباه رفتند و در دوری باطل گرفتار آمدند. و اتفاقا امیرخانی نیز در نفحات نفت به یکی از علل پنهان پروستریکا و عدم موفقیت آن اشاره کرده است. از همین روی، همواره باید نگران بود که هنگام بازنگری در علل عقبماندگی، فهم نادرست از علت نرسیدن به اهداف، باعث خواهد شد که دوباره عقبماندگی تکرار شود و اینبار با ساختارهای بههم خورده و نابهسامان.
خطر «تکرار مشروطه» که امام خمینی(ره) بارها درباره آن هشدار میداد، نیز در اینباره صادق است که مشروطهخواهان در اینکه علت عقبماندگی چیست، پاسخ غلط گرفتند و از یکسو شاه را علت عقبماندگی دانستند (و نظام سیاسی غربی را به‌عنوان تنها چاره یافتند) و از سویی دیگر سنت را (یعنی اسلام را). قانون اساسی و مجلس مشروطه بر اساس ایده اول شکل گرفت و تلاش‌های دوره پهلوی اول بر اساس ایده دوم، و نتیجه گرفتند که برای توسعه، چارهای جز حذف دین یا راندن آن به گوشه خانهها نیست. و بعد از نیم قرن تلاش، مشخص شد که نه مشروطگی صرف، می‌تواند جامعه را نجات دهد و نه سنت علت عقبماندگی است، و بعد از آن همه تلاش با هدف توسعه ایران، فقط جامعهای مانده بود بدون سامان گذشته. در حالیکه از توسعه باز مانده و سنت را هم از دست داده بود. و هنوز هم ما به پیامدهای فهم نادرست انقلابیون زمان مشروطه از علت عقبماندگی جامعه ایران دچار هستیم.
اکنون نیز اگر جامعه ایران بخواهد در علت عقبماندگی خود تأملی دوباره کند و جایگاه تمدنساز خود را دوباره بیابد، دو راه رایج را خواهد پیمود. یا با رویه دو دهه گذشته به دولتهایی روی خواهد آورد و رأی خواهد داد که بیشترین فاصله را با حکومت داشته باشند، و یا «گذشته» خود را علت عقبماندگی خواهد پنداشت. یکی از مهمترین وقایع گذشته، انقلاب اسلامی است.
در حالیکه ایده انقلاب، اتفاقا منشاء تمام موفقیتهای اخیر جامعه ایران در سه دهه گذشته، چه در عرصه داخلی و چه در سطح بینالمللی است، باید این تمایز بهروشنی ایجاد شود که انقلاب مساوی نیست با آنچه دولت انجام میدهد (و حتی آنچه میخواهد انجام دهد). عملکرد دولت محدود است به ساختارها و محدودیتهای آن. وقتی ساختار دولت ناکارآمد باشد، هر تلاشی به نتیجه نخواهد رسید. کما اینکه اکنون «تمام» مجریان و کارمندان دولتی برآمده از انقلابند و گزینش شدهاند و بر اساس قوانین جمهوری اسلامی عمل می‌کنند. همچنین وقتی اهداف انقلاب کلانتر از توان دولت باشد، طبیعتا دولت نمی‌تواند آن اهداف را محقق کند.
امیرخانی با بیان همه نکات بالا، مقدمات را برای رسیدن به نتیجه نهایی خود گفته، ولی از ذکر نتیجه پرهیز کرده (و حتی احتیاط کرده و شاید خود نیز از هیبت آن نتیجه ترسیده) است. امیرخانی حتی با تعبیر «سه لتی» بهجای «دو لتی» یا «دولتی»، خود را از همین سوء تعبیرهای احتمالی دور نگاه داشته است، تا از این تحلیل، نتیجهای ساختارشکنانه گرفته نشود. ولی در هر حال، میتوان رگههایی از نتیجهگیری او را در کتابش مشاهده کرد.
امیرخانی در یکجا میگوید: «همه ترس انسان معتقد به انقلاب اسلامی در آن است که این مدیریت سه لتی و اقتصاد سه لتی و فرهنگ سه لتی، روزگاری در کلام مورخان پسینی، جزو منتجه انقلاب اسلامی یا اسلام نوین به حساب بیاید» (ص 189) و البته مفاد این متن حاکی از این نگرانی است که رفتار نادرست دولت، باعث خدشه به اساس انقلاب و نظام (یا حتی نابودی آن) شود. این نگرانی، در همان دعای انتهای یکی از بخشها آمده است: «خدایا انقلاب را از شر مسئول سه لتی حفظ کن». شاید بتوان نتیجهای را که امیرخانی میخواسته بگیرد و نگرفته (یا نگفته)، چنین گفت که با «این دولت» نمیتوان «بدان مقصد عالی» رسید. در هر حال، مسئله ناکارآمدی دولت، مهمترین بعد کتاب است، و تلنگری است برای باز کردن یک راه تازه برای تحلیل عقبماندگی در ایران.
میتوان به تحلیل امیرخانی ایراد نیز گرفت. ولی این نقدها، چیزی از اهمیت آن ایده اساسی نمیکاهد. البته امیرخانی در همان ابتدای کتاب ذکر کرده که این کتاب اخوینی و جستار است و نه تحقیق علمی، اما از آنجا که تمام کتاب (به شیوه کتابهای جلال آل احمد) به یک مسئله اساسی در ایران ارجاع دارد، میتوان مدعاهای نظری کتاب را مورد نقد قرار داد.
اول اینکه امیرخانی تمام مشکل را در دولت دیده است و اجتماع را در برابر دولت قرار داده و هرچه از دولت بدی نشان داده، در مقابل، در جامعه هیچ بدی ندیده است. تقلیل تمام مسائل جامعه ایران به دولت، و تطهیر جامعه ایران، نقص کتاب است. یعنی با بزرگنمایی خطاهای دولت و نادیده انگاشتن خلقیات منفی ایرانیان، در تمام مسائل دولت را مقصر میداند. و البته این تصویرسازی، برآمده از یک نگرش رایج در جامعه ایران است که مقصر همه چیز دولت است و به این ترتیب بر تضاد دولت-ملت در ایران دامن میزند. در حالیکه دولت برآیند رفتارهای جامعه است و بعید است که مردم ایران از بدیهای دولت برکنار باشند. و شاید آن جمله که «همه چیزمان به همه چیزمان میآید» درباره رابطه دولت و جامعه نیز صدق کند. رفتارهای مردم در ایران، چندان بهتر از دولت نیست، و البته در دولت نیز افراد برجسته و خلاق وجود دارند، و گاه یک فرد یا یک نهاد در دوره جنگ و بعد از آن کاری کردهاند کارستان، مانند آنچه آن تاجر چای کتاب امیرخانی انجام داده است. تعمیم رفتار یک فرد یا چند فرد به کل جامعه و تطهیر جامعه، و هیچ نقطه مثبتی در دولت ندیدن، ضعف تحلیل امیرخانی است.
البته میتوان مسئله را اینگونه دید که حل مسئله عقبماندگی در ایران، تنها از طریق دولت (یا از بالا) ممکن است و لذا چون وظیفه دولت اساسی است، خطاهای آن نیز مهم است و به چشم میآید. البته این نگاه در کتاب امیرخانی به چشم نمیخورد.
دوم اینکه، امیرخانی در بیان مسئله، سابقه تاریخی آن را در نظر نگرفته است. در حالیکه در بسیاری از متون سیاسی، از دوره قاجار تاکنون، پرسشهایی از نوع پرسش امیرخانی بهوضوح به چشم میخورد (و ریشه تمام آنها نیز پرسش عباس میرزا از آمده ژوبر است). لذا مسئلهای که امیرخانی دیده، مسئله تازهای نیست. البته امیرخانی از ادیبانگی خود بهره گرفته و از تجربه زیسته خود، مسئله را جذاب و خواندنی و تطبیقی و بهروز بیان کرده است (و ترکیب اینها نقطه قوت کتاب است). اما میشود در تحلیل مسئله به این نکته توجه کرد که اگر این مسئله، 200 سال قدمت دارد، چرا تاکنون حل نشده است. یعنی پرسش امیرخانی بدیع نیست، بلکه پاسخ وی است که مهم است.
سوم اینکه برخلاف نظر امیرخانی با حذف نفت از دولت، چیزی در ایران حل نمیشود، چون پیش از نفت نیز مدیریت ایران همین اندازه فشل بوده است. امیرخانی تمام مسائل را نفتی دیده است و ریشه همه مشکلات را در برخورداری دولت از ثروت بادآورده نفت دیده است. در اینکه مدیریت وابسته به نفت در ایران مسئلهزاست، شکی نیست؛ ولی اولا در جهان، دولت‌های برخوردار از نفت متعددی وجود دارند که مشکلاتی از نوع ایران را ندارند و ثانیا دولت ایران پیش از کشف نفت در ایران نیز از همین نابهسامانیها رنج میبرده است و میتوان شواهد متعددی از مدیریت دوره قاجار ارائه کرد که در آن، هم حیف و میل اموال عمومی بوده و هم بیتوجهی به توسعه. دولت رانتیر (که همان دولت سه لتی امیرخانی است) در ایران لزوما ارتباطی با «حضور درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران» ندارد و میتوان ریشههای آن را در تیولداری در دوران پس از اسلام تا دوره قاجار و مدیریت قاجاری (پس از کمرنگ شدن تیولداری از نیمه عهد ناصری) نیز دید. لذا ابتنای حکومت بر نفت در ایران، نه شرط لازم عقبماندگی است و نه شرط کافی آن.
اصل مسئله جای دیگری است. مشکل توسعه در ایران، اولا ندانستن مشکلات نیست، نتوانستن در حل آن است؛ ثانیا نفتی بودن دولت نیست، خود دولت است. چه باید کرد؟
امیرخانی راهحل روشنی نداده است. اما بهنظر من برای رسیدن به راهحل مسئله عقبماندگی، باید بسیاری از پیشفرضهای خودمان را کنار بگذاریم، و راه تازهای پیدا کنیم. کنار گذاشتن پیشفرضهای خوشبینانه، مسئلهای است مانند ابتدای انقلاب که همه فکر میکردند چون مدرسه و تلویزیون، زیر نظر حکومت اسلامی است، درست است و کودکان خود را در مدرسه و پای تلویزیون رها کردند، و بعد معلوم شد که این اعتماد به نهادهای دولتی نادرست است. به همین دلیل هم هست که نسل متولدین دهه 60 و 70 از نسل متولدین دهه 50 کمتعارضتر است، چون خانوادهها خود وارد مسئله تربیت شدند و اعتماد به تلویزیون و مدرسه را کنار گذاشتند و نگران فرزندان خود شدند.
شاید راهحل از اینجا آغاز شود که باور کنیم دولت و حکومت، چون اسلامی است و زیر نظر ولی فقیه، لزوما درست نیست و عملکرد مناسبی ندارد و این نادرستی به عملکرد سیستم برمیگردد و خطاست که فقط مجریان را مقصر بدانیم. دولت سالهاست که تلاش می‌کند فرهنگ و اقتصاد و اجتماع را سامان دهد. شاید مسئله از فرهنگ، اقتصاد و سیاست نباشد، بلکه به خود دولت بازگردد. لذا راه اساسی آن است که جامعه ایران یک بازنگری اساسی در مسئله دولت و رابطه آن با جامعه و با اهداف کلان خود و با ایده انقلاب داشته باشد، شاید که «دولتی از نو ساخته شود».
شاید ما هم باید مانند سید حسن نصرالله و حزبالله لبنان، فقط آنچه به میراث شیعی ایران باز میگردد (نه دولت در ایران)، یعنی فقط امام خمینی، انقلاب اسلامی و دو میراث بزرگ آن (جمهوری اسلامی و ولایت فقیه) را بپذیریم و در کارآمدی هر چیز دیگر شک کنیم، یا این جسارت را داشته باشیم که شک کنیم.
جسارت شک رضا امیرخانی ستودنی است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
