یش از هزار سال از تالیف جاویدان نهج‌البلاغه توسط سیدرضی قدس سره می گذرد. سپری شدن زمان، نه تنها این اثر را به بوته فراموشی نسپرده، بلکه روز به روز بر جذابیت، شفافیت و رونق این هدیه آسمانی و اثر ارزشمند افزوده است؛ زیرا نهج‌البلاغه برادر قرآن است و مانند آن همیشه زنده و جاوید است. تا به امروز نهج‌البلاغه به زبان‌های بسیاری همچون فارسی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی، اسپانیایی، اسپرانتو، بوسنیایی، سندی و... ترجمه شده است.

از اواخر قرن چهارم هجری که سخنان حضرت علی علیه‌السلام توسط «سید رضی» گردآوری شده عالمان فارسی زبان بر آن شدند که این کتاب نورانی را به زبان فارسی برگردانند، تا فارسی زبانان از برکات این اثر نفیس بهره مند شوند.
قدیمی‌ترین نسخه ترجمه فارسی نهج‌البلاغه که در دست است، مربوط به قرن ششم هجری است که اخیرا با تحقیق آقای دکتر جوینی در دو جلد به چاپ رسیده است. بعد از آن، ترجمه حسین اردبیلی، معاصر شاه اسماعیل صفوی و سپس شرح و ترجمه ملافتح الله کاشانی است:

1. اولین ترجمه نهج‌البلاغه
این کتاب را یکی از بزرگان قرن ششم هجری که احتمالا یکی از اهالی خراسان می باشد، تالیف کرده است. در این ترجمه معنای فارسی کلمات در زیر عبارات عربی آمده است. این ترجمه با تحقیق دکتر عزیزالله جوینی درسال 1408 ه .ق، در 2جلد به چاپ رسیده است. دکتر جوینی درباره نسخه این اثر می نویسد: «این نسخه گرانبها را شاه عباس صفوی در سال 1017 وقف حرم مطهر رضوی علیه‌السلام کرده است. و ازخصوصیات دستوری، واژه‌ها و سبک آن می‌توان حدس زد که مؤلف آن با ابوالفتوح رازی هم زمان بوده یا اندکی از وی جلوتر یعنی در قرن پنجم و ششم می‌زیسته است.

2. ترجمه اردبیلی
این کتاب توسط حسین بن شرف الدین اردبیلی متوفای 950 ه .ق معاصر شاه اسماعیل صفوی ترجمه شده است. وی در این ترجمه از منهاج البراعه قطب راوندی و شرح نواب لاهیجی بهره گرفته است. این کتاب در سال 1355 در «مطبعه اخوان کتابچی» به چاپ رسیده و در حاشیه دیوان منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام با ترجمه میبدی نوشته شده است. در این کتاب ترجمه فارسی با خط ریز در زیر متن نوشته شده است. همچنین ترجمه دارای فهرست به سبک زمان خویش و اطلاعاتی راجع به جمع آوری نهج‌البلاغه توسط شریف رضی است.

3. تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین
اثر ملافتح الله کاشانی (متوفای 988 ه .ق) نویسنده تفسیر منهج الصادقین.

تاریخ ترجمه فارسی نهج‌البلاغه

4. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه آقامحمدباقر لاهیجی
وی آن را درعصر فتحعلی شاه قاجار تالیف کرد. دیوان منسوب به امام علی علیه‌السلام در حاشیه آن آمده است.

5. ترجمه و شرح نهج‌البلاغه قزوینی
محمدصالح قزوینی این کتاب را در دوجلد با یک مجلد تنظیم کرده و درتوضیح مطالب و عبارات مولای متقیان علیه‌السلام از اشعار شاعران معروف فارسی زبان بهره فراوان برده است.

6. دائرة المعارف علوی
حاج میرزا خلیل کمره‌ای در این کتاب، نهج‌البلاغه را به 24 موضوع تقسیم بندی کرده و به شرح آنها پرداخته است. جلد اول آن در مورد خلقت و جلد دوم آن در مورد جنگ است.

7. ترجمه نهج‌البلاغه عمادزاده
اثر عمادالدین حسین اصفهانی (متوفای 1410 ه .ق) از نویسندگان مشهور و دارای تالیفات بسیار در زمینه‌های تاریخ اسلام، تاریخ انبیا، زندگانی ائمه علیهم‌السلام و سائر موضوعات دینی. چاپ اول این اثر در سال 1400 ه .ق انجام گرفت و پس از آن توسط انتشارات شرق در تهران چندبار چاپ گردید.

8. ترجمه سید جعفر شهیدی
این ترجمه در سال 1368 و توسط سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی چاپ شد. ناشر این کتاب در مورد ویژگی هایش می‌نویسد: «تفاوت و مزیت این ترجمه بر دیگر ترجمه‌ها، در این است که این اثر علاوه بر امانت و اتقان و تطبیق یکایک واژه‌های عربی با فارسی، در مراعات ویژگی ادبی این اثر جاودانی - یعنی به کاربردن صنایع لفظی و آرایش‌های ادبی از استعاره و تشبیه و جناس و موازنه و مراعات نظیر بویژه سجع است. با این همه، معنی فدای آرایش لفظ نشده است، و در آخر کتاب تعلیقه‌های مناسب آورده شده است.»
مترجم در مقدمه کتاب می نویسد: «درمیان هزاران نام که مصنفان، مؤلفان و یا مترجمان حوزه مسلمانی بر کتاب‌های خود نهاده‌اند، هیچ نامی چون «نهج‌البلاغه» راه سخن رسا گفتن» با محتوای کتاب منطبق نیست و می‌توان گفت: این نام از عالم غیب بر دل روشن شریف رضی-رحمة الله علیه - افاضه گردیده است که «الاسماء تنزل من السماء» راه سخن رسا گفتن را در این مجموعه باید یافت.»
ترجمه نهج‌البلاغه شهیدی اخیراتلخیص شده و به عنوان «منتخب» به دانش دوستان عرضه شده است.

9. ترجمه و شرح فیض
حاج سید علی نقی اصفهانی معروف به «فیض الاسلام» این اثر را در مدت 10 سال و در 6 جلد نوشته است.
این کتاب در 50 سال اخیر در میان فارسی زبانان، به ویژه مردم ایران معروف شده است. بدون تردید می‌توان ادعا کرد که در نیم قرن اخیر اکثر ترجمه‌ها و شرح‌ها از این ترجمه سود جسته‌اند. این ترجمه با خط زیبای طاهر خوشنویس تبریزی بارها به زیور طبع آراسته گشته و همیشه در بازار به صورت شش جلدی، سه جلدی، دو جلدی و یک جلدی موجود بوده است. طالبان سخنان علوی از این ترجمه استقبال شایان توجهی کرده‌اند.
مترجم درباره علت ترجمه این کتاب می‌نویسد: «گاهی در بعضی از مجالس دینی و مذهبی پاره‌ای از کلمات این کتاب را خوانده و معنی می‌کردم. شنوندگان به شگفت آمده می‌گفتند: اگر علما و رجال دینی ترجمه فرمایشات امام علی علیه‌السلام را در کتاب نهج‌البلاغه به طوری که در خور فهم هر فارسی زبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهره‌مند می‌شدند؛ ولیکن افسوس که از ترجمه و شرح‌هایی که در دسترس است چنان که باید استفاده نمی‌شد. بنابراین بر نگارنده واجب شد که دست از کار بردارم و این کتاب جلیل را به زبان فارسی سلیس و روان ترجمه نموده و کلمات و جملاتی که محتاج به شرح باشد، میان دو قوسی به اجمال و اختصار بیان نمایم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته و همه از آن بهره مند گردند.»

10. نهج‌البلاغه منظوم
دانشمند معظم، محمدعلی انصاری قمی نهج‌البلاغه را در قالب 27 هزار بیت شعر فارسی به نظم درآورد. این اثر در ده جلد و به صورت پنج مجلد و با خط زیبای حسن هریسی تبریزی به طبع رسیده است. وی ترجمه خطبه اول را با این شعر آغاز کرده است:
سپاس و شکر بی پایان خدا را
که ما را از عدم کرد آشکارا
نبرده کس به کنه مدحتش پی
نکرده راه وصفش را کسی طی

11. ترجمه و شرح زمانی
دانشمند معظم، مصطفی زمانی نهج‌البلاغه را در 4 جلد ترجمه کرد که بارها در قم چاپ شد. مترجم در مورد روش ترجمه‌اش می نویسد: «اینجانب در این کتاب مطالب امام علی علیه‌السلام را در کنار آیات قرآن مجید بررسی نموده‌ام. در نتیجه، در یک مورد نهج‌البلاغه تفسیر قرآن قرار گرفته و مورد دیگر امام علی علیه‌السلام مطلب را به اجمال بیان کرده که توضیح آن در قرآن موجود است. به تعبیردیگر، نهج‌البلاغه و قرآن همانند دو برادر دلسوز هستند که به هنگام لزوم به کمک یکدیگر می شتابند و در مواقع عادی هرکدام در مسیر خود هستند.»
این ترجمه در بیشتر وقایع تاریخی از شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید بهره مند گردیده است.

12. ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه علامه جعفری
علامه محمدتقی جعفری نهج‌البلاغه را در27 جلد ترجمه و تفسیر کرده است. در این ترجمه از نهج‌البلاغه نسخه صبحی صالح استفاده شد.
بهره گیری از منابع متعدد تشیع و تسنن، تفاسیر، تواریخ، دیوان‌ها، به ویژه از مثنوی معنوی و سخنان و نوشته‌های نویسندگان و پژوهشگران خارجی از امتیازات این کتاب است. ترجمه و تفسیر فوق به علت کسالت مؤلف تا آخر خطبه 185 متوقف شد. خطبه 185 را نویسنده در لندن تفسیر کرده است. این اثر 27 جلدی اخیرا توسط محمدرضا جوادی در یک جلد قطور تلخیص و روانه بازار شده است.
علامه محمدتقی جعفری تمام نهج‌البلاغه را نیز در یک جلد ترجمه کرد که به کوشش علی جعفری و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی درسال 1378 چاپ و منتشر شد. این کتاب، دومین اثر استاد جعفری در زمینه ترجمه نهج‌البلاغه است.

13. ترجمه گویا و شرح فشرده
اثر محمد جعفر امامی و محمدرضا آشتیانی است که زیر نظر آیت الله ناصر مکارم شیرازی در 3جلد نوشته شده است. ویژگی‌های این ترجمه:
الف) ترجمه عبارات عربی به طرز روان وسلیس.
ب) توضیحات لازم و ارائه مطالبی سودمند در موارد مورد نیاز.
ج) شان ورود، شرایطی که خطبه‌ها در آن صادر شد.
د) تفسیر لغات مشکل.
ه) مدارک خطبه‌ها در این ترجمه آمده است.

14. سخنان علی علیه‌السلام
اثر جواد فاضل که بعد از سال 1320 نوشته شد و بارها به چاپ رسید. در این ترجمه عبارات عربی نهج‌البلاغه نیامده است؛ فقط در بعضی موارد عبارات کوتاهی از نهج‌البلاغه انتخاب و نقل شده است. این اثر ظاهرا اولین ترجمه فارسی است که در نیم قرن اخیر به سبک جدید چاپ و منتشر شده است.

15. ترجمه و شرح باغمیشه‌ای
حاج میرزا احمد مدرس، مشهور به میرزاآقا باغمیشه‌ای تبریزی این کتاب را در 20 جلد تالیف کرده است. مؤلف در این اثر پس از نقل فرازی از کلام مولای متقیان علیه‌السلام تحت سه عنوان به بحث می‌پردازد: 1. لغت 2. اعراب 3. معنا. برخی خطبه‌ها و نامه‌های امام علیه‌السلام که در نهج‌البلاغه نیامده، در این کتاب آمده است. گاهی به مصادر نهج‌البلاغه هم اشاره شده است. این کتاب با خط علی اصغر عالم دیانتی تبریزی به طبع رسیده است.

16. خورشید بی غروب
اثر عبدالمجید معادیخواه که با فهرست‌های دهگانه تنظیم و در یک جلد، تمام نهج‌البلاغه ترجمه شده است. دراین اثر متن در یک صفحه و ترجمه فارسی آن در صفحه مقابل قرار دارد.

17. سروش خدا در سرود علی علیه‌السلام
اثر ذبیح الله منصوری، این کتاب متن عربی ندارد و فقط ترجمه فارسی نهج‌البلاغه را دربرگرفته است و در یک جلد منتشر شده است.

18. ترجمه آیتی
عبدالمحمد آیتی
نهج‌البلاغه را در دو جلد ترجمه کرده است که در سال 1376 شمسی چاپ شده است. چاپ ششم این ترجمه در یک جلد به بازار آمده است.

19. ترجمه ارفع
اثر سید کاظم ارفع، در این کتاب متن نهج‌البلاغه در یک صفحه و ترجمه در مقابل آن قرار گرفته است. این اثر در سال 1378 توسط انتشارات فیض کاشانی به چاپ رسید.

20. ترجمه امام ابهری
دراین کتاب 125 خطبه نهج‌البلاغه توسط نگارنده در سال 1383 قمری به صورت نظم و نثر، به فارسی ترجمه شده است.

21. سخنان جاویداناثر
داریوش شاهین، متن عربی نهج‌البلاغه در این کتاب نیامده است. چاپ اول آن درسال 1398 قمری در تهران انجام یافت و بعد ازآن چندبار چاپ شد و چاپ پنجم آن در سال 1402 قمری در 1632 صفحه به طبع رسیده است.

22. ترجمه ابن ابی الحدید
اثر شمس الدین محمد بن مراد که در سال 1013 قمری ترجمه شده است. وی در این اثرتا جلد هفتم نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید را به فارسی برگردانده است.

23. مظهرالبینات
اثر نصرالله بن تراب دزفولی که در سال 1292 قمری به رشته تحریر در آورده است.

24. ترجمه ملاتاجا
اثر تاج الدین حسن، معروف به ملاتاجا، پدر فاضل هندی (نویسنده کشف اللثام).

25. در مکتب علی علیه‌السلاماثر
عمران علیزاده تبریزی که بخشی از نهج‌البلاغه را در بردارد.

26. شگفتی‌های نهج‌البلاغه
ترجمه کتاب «روائع نهج‌البلاغه» اثرنویسنده معروف مسیحی، «جورج جرداق»، مولف کتاب معروف «الامام علی صوت العدالة الانسانیه» که توسط آقای فخرالدین حجازی و محمدرضا انصاری به صورت جداگانه ترجمه و به نام «زیبایی‌های نهج‌البلاغه» منتشر شد.

27. مواعظ اهل اسلام
اثر سید حسین عرب باغی ارومی که خطبه هایی را از نهج‌البلاغه برگزیده و آن‌ها را در نماز جمعه ارومیه خوانده، سپس به نام مواعظ اهل اسلام ترجمه و منتشر کرده است. علامه تهرانی شرح حال وی را در نقباءالبشر آورده است. مؤلف در بین سال‌های 1294 تا1369 قمری زندگی می‌کرده است.

28. هزار گوهر
اثر سیدعطاءالله مجدی که هزار کلمه از کلمات امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را از نهج‌البلاغه استخراج کرده و به ترتیب حروف تهجی مرتب ساخته و به صورت نظم و نثر، به فارسی ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ ششم این کتاب را در سال 1377 در تهران به چاپ رسانده است.

29. سخنان درخشان امام علی علیه‌السلام
اثر هادی خاتمی بروجردی که قسمت‌هایی را از نهج‌البلاغه برگزیده و به فارسی ترجمه وشرح کرده است.

30. سخنان علی علیه‌السلام در نهج‌البلاغه
اثر فضل الله کمپانی که گزید‌ه‌ای از نهج‌البلاغه را ترجمه کرده و در سال 1394 قمری در تهران به چاپ رسانده است.

31. الهام از گفتار علی علیه‌السلام
اثر سید محمدتقی حکیم که موضوعاتی از نهج‌البلاغه را ترجمه کرده و هر قسمتی را به عنوان یک درس جداگانه قرار داده است. هر درس با کلامی از نهج‌البلاغه شروع می شود و شرح مؤلف بر آن در ادامه اش می‌آید. مؤلف آن را در سال 1346 منتشر کرد.

32. سیری در نهج‌البلاغه استاد شهید مطهری
مقدمه کتاب با این شعر آغاز می شود:
نردبان آسمان است این کلام
هر که از آن بررود، آید به بام
نی به بام چرخ کان اخضر بود
بل به بامی کز فلک برتر بود
استاد مرتضی مطهری این کتاب را به 7 موضوع تقسیم کرده و با نقل فرازهایی از کلام علی علیه‌السلام آن را ترجمه و توضیح داده است. موضوعات فوق به این شرح است:
1 - کتابی شگفت. 2 - الهیات و ماوراء الطبیعه. 3 - سلوک و عبادت. 4 - حکومت و عدالت. 5 - اهل بیت و خلافت. 6 - موعظه و حکمت. 7 - دنیا و دنیا پرستی.

33. خدا در نهج‌البلاغه
اثر محمد علی گرامی.

34. سی درس از نهج‌البلاغه
اثر علی کاظمی.

35. ترجمه مبشری
اثر اسدالله مبشری که بخش دوم (نامه‌ها)و بخش سوم (کلمات قصار) نهج‌البلاغه را باعنوان گزیده‌ای از سخنان علی علیه‌السلام ترجمه کرده است. وی مقدمه کتاب خویش را با این شعر مولوی آغاز کرده است:
راز بگشای ای علی مرتضی
ای پس از سوء القضا حسن القضاء
مؤلف بعدها تمام نهج‌البلاغه را ترجمه کرد و چاپ سوم آن در سال 1366 منتشر شد.

36. نهج‌البلاغه فارسیاثر
محمدمهدی ابوترابی سهندی که نگارش آن درسال 1097 قمری به اتمام رسید.

37. ترجمه آیت الله طالقانی
اثر مرحوم سید محمود طالقانی که در جلد اول این کتاب، نهج‌البلاغه را تا خطبه 81 به فارسی برگردانده و در سال 1326 چاپ شده است. مترجم توضیحات خویش را در پاورقی آورده و در مورد هدف ترجمه خود نوشته است: «این ترجمه را فقط برای آشنایی اولی عموم فارسی زبانان نگاشته‌ام.»

38. نهج‌البلاغه در قالب مثنوی
اثر امید مجد، جوان نیشابوری که بخشی از نهج‌البلاغه را به صورت نظم در قالب مثنوی ترجمه کرده است. وی تاکنون توانسته است 180 خطبه حضرت علی علیه‌السلام را در قالب مثنوی به نظم در آورد. وی قبلا کل قرآن را در قالب 18 هزاربیت بر وزن شاهنامه سروده بود که تاکنون 8بار تجدید چاپ شده است.

39. الکاشف
این کتاب برخلاف آثار قبلی، ترجمه و یا شرح فارسی نیست، بلکه استاد مصطفوی خراسانی آن را برای راهنمایی نهج‌البلاغه پژوهان به موضوعات و کلمات این اثرجاویدان، نگاشته است. نویسنده درمورد علت تالیف این کتاب می نویسد: «این کتاب شریف (نهج‌البلاغه) را با آن که بسیار مطالعه می‌کردم، گاهی برای یافتن مطلبی که سابقا دیده بودم، ساعت‌ها صرف وقت می‌کردم، در سال 1330 هجری به فکر افتادم که مانند کشف الآیات قرآن، تالیفی برای نهج‌البلاغه فراهم کنم.»


مجله فرهنگ كوثر دی 1379، شماره 46
 

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...