من قهرمان نیستم | الف


درک جهان بدون فهم مناسبات آن با قدرت ناممکن است.  از این رو بود که نیچه به عنوان بزرگترین منادی جهان مدرن یکی از مهمترین و حجیم ترین آثارش را به بحث در این‌باره اختصاص داده است. چراکه دریافته بود در جهان مدرن پیش رو بسیاری از مهمترین وجوه حیات و اندیشه آدمی در نسبت با قدرت سنجیده و معنا خواهند یافت و در هر نظامی به اقتضای مناسبات حاکم برآن به یک شکل در خواهند آمد. براین اساس چه در سرزمینی آزاد زندگی کنی و چه در کشوری با ساختارهای واپسگرا و یا توتالیتر، روشن شدن مناسبات حوزه‌های گوناگون با نهاد قدرت امری مهم و تعیین کننده محسوب می‌شود.

هیاهوی زمان» [The noise of time] نوشته جولین بارنز

«هیاهوی زمان» [The noise of time] نوشته جولین بارنز که به همت نشر چشمه و با ترجمه پیمان خاکسار منتشر شده، اثری است که از نسبت هنر با قدرت و هنرمند با صاحبان نهاد قدرت می‌گوید. رمانی که مفهومی عمیق و فلسفی را در هیأت یک روایتی جذاب، ملموس و قابل درک ساخته است و این چیزی نیست جر تبلور عینی وجوه اندیشمندانه یک اثر هنری که کتابی شایان توجه بدل می‌سازد.

جولین بارنز عقیده دارد، نویسنده وقتی دریافت حرفی برای گفتن ندارد، باید خود را بازنشسته کند. چنین عقیده ای و پایبندی به آن البته شجاعت بسیار می‌خواهد. اما آثار او حکایت از این واقعیت دارند که نه تنها هنوز به این نقطه نرسیده است که گفتنی‌های بسیاری نیز دارد. در دنیای داستان‌نویسی داشتن حرف تازه یک چیز است و ارائه روایتی تازه از آن چیزی دیگر. به خصوص برای نویسنده این روزگار که تجربه چندین سده داستان‌نویسی توسط  نویسندگان بزرگی را پشت سر دارد؛ بنابراین نوشتن داستانی گفته نشده و ارایه حرفی تازه را واقعا دشوار ساخته است.پس نباید چندان متعجب بود که نویسندگان این دوره‌ها با پناه بردن به فرم گرایی و توسل به آشنایی زدایی در رمان پست مدرن میکوشند جلوه ای تازه و متفاوت به آثار خود ببخشند. جولین بارنز اگرچه به فرم اثر و قوام یافتگی آن توجه دارد، اما در عین حال برای خواندنی بودن کار خود اهمیت بسیاری قائل است.
رفتن به سراغ زندگی شخصیت‌های واقعی تاریخ و آوردن آنها به ساحت ادبیات داستانی یکی از شیوه‌هایی است که در سالهای اخیر از محبوبیت بیشتری در قیاس با گذشته برخوردار شده است. شاید برخی براین تصور باشند که با این شیوه، چون نویسنده واقعیتی بیرون از متن را مورد استفاده قرار می‌دهد، کاری به مراتب راحتر از زمانی دارد که مجبور است همه چیز را (از صفر تا صد) خود بسازد. همچنین داستان می‌تواند با اتکا به عناصری برون متنی که حاصل آشنایی با آن شخصیت و حوادث زندگی اش بوده، فی نفسه دارای جذابیت باشد.

اما این‌ها همه تصوراتی است که نباید روی آنها زیاد حساب باز کرد چون هر شیوه ای که در داستان بکار گرفته می‌شود، الزاماتی را به دنبال دارد که می‌تواند کار نویسنده را از جهاتی دشوار و از جهاتی آسان سازد.

به هر روی جولین بارنز اگرچه جایزه بوکر خود را به واسطه رمانی خارج از این سبک و سیاق (درک یک پایان) به چنگ آورده، اما به اعتبار کارنامه‌اش می‌توان گفت که به نوشتن رمانهای زندگی نامه ای علاقه خاصی دارد،  او پیش از این به سراغ گوستاو فلوبر (نویسنده محبوبش) و آرتور کنان دویل نیز رفته و حالا زندگی دمیتری شاستاکوویچ [Dmitri Shostakovich] آهنگساز بزرگ روس را دستمایه نوشتن تازه ترین اثر داستانی خود قرار داده است.

انتخاب چنین گزینه ای برای نوشتن رمان، نشان از هوشمندی جولین بارنز دارد؛  انتخاب زندگی هنرمندی بزرگ که از به واسطه برخورداری از نبوغ دارای شخصیتی چند بعدی است، تنها یک بعد ظاهری ماجراست. بی شک کشوری که دمیتری شاستاکوویچ در آن زاده شده و دوره ای که او در آن زیسته از اهمیتی بسیار بیشتر برخوردار بوده است. او در کشوری زاده شده که در دوران زندگی او، آبستن حوادث گوناگونی بوده است که هر یک از آنها به تنهایی حائز ویژگی‌های جذاب گوناگونی است. انقلاب بلشویکی و سقوط حکومت تزاری، روی کار آمدن حزب کمونیست در روسیه، رهبری لنین، دیکتاتوری استالین و روی کار آمدن خروشچف و ...همچنین همزمانی با جنگ جهانی اول و دوم، زندگی در دوران جنگ سرد و از همه مهمتر زندگی در دوران سیاهی که با تصفیه‌های مرگبار استالین همراه بوده و بسیاری حوادث ریز و درشتی که یک هنرمند نابغه در کشوری همانند شوروی می‌توانسته با آنها درگیر باشد. اما در کنار همه اینها نباید از ویژگی‌های خاص خود دمیتری شاستاکوویچ نیز غافل شد. او اگرچه همانند بسیاری از هنرمندان روشنفکر شوروی سابق خیلی زود از انقلاب آن کشور ناامید شده و از آن برید و حتی تا مرز تنفر از این سیستم نیز پیش رفت، اما شخصیت او از ابعاد قهرمانی برخوردار نبود، همین مسئله باعث ایجاد فضای منحصر به فردی برای رمان شده، چرا که با هنرمندی طرف هستیم که در چنین نظامی تا حد امکان، تحت فشار جسمی و روحی قرار می‌گیرد، تحقیر می‌شود، خرد می‌شود و در نهایت جولین بارنز به تلخی نشان می‌دهد که چگونه بهشت سرشار از برابری کمونیستی، از او انسانی چنان درمانده  می‌سازد که حتی حیثیت انسانی اش را نیز از دست می‌دهد. از این منظر رمان هیاهوی رمان به مراتب تلخ تر از رمانهایی ست که شرح مصائب اردوگاه‌های کار اجباری در جهنم سردی چون سیبری بوده است و جولین بارنز به شکلی تحسین برانگیز از این ظرفیت‌ها بهره می‌گیرد تا این رمان کوچک را به اثری بزرگ بدل سازد.

نویسندگانی که به سراغ تاریخ شوروی می‌روند، همواره با یک معضل بسیار بزرگ روبه رو هستند و آن پنهان کاری عجیب و غریبی است که در دوران کمونیسم وجود داشت و قلب واقعیت، برای دیگرگونه نشان دادن حقایق، محققان را با این معضل روبه رو می‌سازد که کدام روایت درست است و کدام یک نادرست است. اما از این معضل که می‌تواند برای یک تاریخ نگار سردرگم کننده باشد، جولین بارنز (به عنوان یک رمان نویس) به صورتی هوشمندانه، بستری برای بارور کردن نیروی تخیل خود ساخته است که  به خلق لحظه‌هایی درخشان انجامیده است. نمونه بارز آن هم لحظه‌های شب زنده داری قهرمان داستان، در پاگرد خانه، جایی که کیف بدست و لباس پوشیده آماده است تا اگر از سمت حکومت برای دستگیری اش می‌آیند، اهل خانه شاهدش نباشند و پیش در و همسایه با بیرون کشیده شدن با لباس خواب تحقیر نشود!

جولین بارنز در کشوری آزاد زیسته اما به خوبی توانسته رنج و اضطراب و مهمتر از همه شکنندگی هنرمندی را که در سرزمینی با نظامی توتالیتر زیسته، پیش روی خواننده بگذارد. نظامی که روشنفکران و هنرمندانش را چنان تحت فشار می‌گذارد تا موجوداتی هویت باخته از آنها بسازد. خواننده کتاب در هیاهوی زمان به روشنی در می‌یابد که چرا در نظام‌هایی از این دست، هنرمندان جهانی را برنمی تابند بلکه هنرمندی ایدئولوژی زده را می‌جویند که داخل کشور مبلغ و خارج از کشور مدافع آرمانهای پوشالی آنها باشند.

دمیتری شاستاکوویچ [Dmitri Shostakovich]

گفتگوی تلفنی شوستاکوویچ با استالین (قدرت) و تأکید او برای حضوراین آهنگساز در کنفرانس صلح جهانی که قرار است در نیویورک برگزار شود به زیبایی بازتاب دهنده چنین حقیقت تلخی است. جولین بارنز به شکلی کنایی همه آنها که در سیستم توتالیتر قهرمان این داستان یا دیگر هنرمندان و روشنفکران آن روزگار را تحت فشار می‌گذارند، قدرت نامیده است. چرا که آنها در سطوح مختلف عملا کاری را صورت می‌دهند که بدون تفاوت ماهوی ست.

هیاهوی زمان، اثری است جذاب؛ اگرچه روایت تلخی است از فروپاشی انسانی، تحقیر نبوغ و تجاوز به حثیتی که به هیچ شکلی اعاده نخواهد شد. در واقع قهرمان رمان لحظه به لحظه بیش از پیش در مناسبات نابرابر قدرت و هنر خرد می‌شود. ابتدا با ترس، در ادامه با تحقیر و فشار و در نهایت با دروغ، بخشهایی از رمان که آهنگساز در کنفرانس صلح جهانی همچون عروسک خیمه شب بازی در دستان قدرت، با دفاع از سیاست‌های سیستم شوروی و همچنین روخوانی از متن سخنرانی اش که خود ننوشته، ته مانده آبروی هنر خود را نیز ناخواسته فدای سیستم ترور و وحشت می‌کند از تلخ ترین لحظه‌های این رمان فراموش ناشدنی هستند که باید آن را خواند...

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...