می‌خواهم برگردم، اشتباهی آمدم | الف


داستان‌های زنان همیشه برای مردها وسوسه‌انگیزند. در مقابل داستان‌هایی که زنان درباره‌ی زنان می‌نویسند کمتر رغبتی در مخاطبانِ مرد برمی‌انگیزند. اما تا دل‌تان بخواهد داستان نویسندگان زن برای زنان جذاب است. به‌ویژه آن‌که داستان فضایی غیر روشن‌فکری و خالی از تفکر داشته باشد. چه می‌شود کرد؟ باید بی‌رودربایستی با مخاطبانِ واقعی ادبیاتِ ایران مواجه شد.

از همان راهی که آمدی برگرد فرشته نوبخت

به دلیل غلبه‌ی کمی مخاطبانِ عامه‌پسند ادبیات است که معمولاً داستان‌هایی از جنسِ «از همان راهی که آمدی برگرد» نه مردانِ ادبیات‌دوست را راضی می‌کند، نه زنانِ خانه‌دار و دخترانِ تازه‌بالغِ عشقی‌پسند را. وقتی ناشرِ اثر می‌کوشد محصولش را با بهره‌گیری از عکسی سیاه و سفید بر روی جلد و ویرایشی خاص، ویژه‌تر کند، رفته رفته دایره‌ی مخاطبانِ احتمالی اثر تنگ‌تر می‌شود.

شناسنامه‌ی کتاب گواهی می‌دهد که با یک رمان روبه‌رو هستیم. اما حجمی که یک رمان‌خوانِ عامه‌پسند را راضی می‌کند لااقل سه برابر حجمی است که «از همان راهی که آمدی برگرد» دارد. فارغ از گواهی شناسنامه‌ی کتاب، چهارچوبِ اثر خانم فرشته نوبخت هم تصدیق می‌کند که «از همان راهی که آمدی برگرد» یک رمانِ کوتاه است. داستانی دارای کشش، تعلیق، کشمکش، پی‌رنگ و شخصیت.

شاقول دست گرفتن و هر یک از عناصر داستانی یک رمان را با معیارهای آمده در کتاب‌ها قضاوت کردن بدسلیقگی محض است. رمان پیش از هر چیز یک جهان داستانی است. جهانی که اگر باور شود، نشان می‌دهد که نویسنده خوب از پس انجام کار برآمده است. قضاوت درباره‌ی عناصرِ داستانی -اگر واقعاً لزومی داشته باشد- مرحله‌ی بعدی‌ست. از این رو قصد ندارم ریاضی‌وار به قضاوتِ رمانِ کوتاه فرشته نوبخت بنشینم.

نویسنده‌ی «از همان راهی که آمده‌ای برگرد» کارِ دشواری در پیش داشته است. نشستن پشتِ میز و در جایگاهِ یک مردِ نامحترم تفکر کردن و از زبانِ او سخن گفتن برای یک نویسنده‌ی زن همان‌قدر دشوار است که زنانه‌اندیشیدن برای یک مرد، سخت. آیا فرشته نوبخت توانسته این کار را به‌خوبی انجام دهد؟ ترجیح می‌دهم به‌جای پاسخ، مخاطبم را به خواندنِ رمانی کوتاه درباره‌ی قشر ضعیف و مظلوم‌واقع‌شده‌ی جامعه دعوت کنم.

در زمانه‌ای که بسیاری از نویسندگان، سفارشی نویس شده‌اند یا آن‌قدر از درد و داغِ روزگار دورند که جز درباره‌ی روزمرگی‌های بورژوازی قلم نمی‌چرخانند، «از همان راهی که آمدی برگرد» اثری متمایز است. داستانی درباره‌ی آدم‌هایی گرفتار که دست تقدیر یا خطای انسانی یا یک هوس آن‌ها را به چاله‌ی تاریکی در دنیا فرو انداخته و حالا می‌کوشند به هر طریق راهی برای بالا رفتن از چاله بیابند. آن‌ها با خود و در درونِ خود درگیرند؛ در بیرون از خود نیز با جامعه‌ی اطراف‌شان. شخصیت‌های داستان که به مرور به داستان اضافه می‌شوند، از وضعِ‌ موجود خود ناراضی‌اند. گاهی برای برون رفتن از وضعی که در آن گرفتارند حتی حاضرند دیگران را قربانی کنند. در پایان آن‌چه برای شخصیت‌های داستان می‌ماند پشیمانی‌ست. مثلِ سردردِ بعد از مستی‌ست... می‌خواهی دوباره سرحال باشی.

داستانی که فرشته نوبخت روایت کرده است اگرچه دور شخصیت محوری شیوا شاخ و برگ می‌گیرد، به هیچ‌وجه داستانی عامه‌پسند نیست. در مقابل اگرچه داستان (به‌نظرِ من بی‌دلیل و بدونِ توجیه) در کافه و از کافه‌نشینی شروع می‌شود،‌ اما نمی‌توان آن را زیرِ برچسبِ‌ ادبیات روشن‌فکری یا ادبیات بچه‌شهری و بچه‌پولداری له کرد. بگذریم که اساساً هر چه می‌کشیم از این برچسب زدن‌ها است!

داستانِ «از همان راهی که آمدی برگرد»‌ داستانِ سر راستی است و پیچیدگی‌های بی‌دلیلِ روایی ندارد. زبانِ نوشته ساده و خوش‌خوان است اما ذوق‌ورزی‌های ویراستارِ کتاب که گاهی باعث شده از ساده‌ترین ایرادات غافل بماند، متن را کمی ناخوش کرده است. این ذوق‌ورزی‌ها بیشتر در چسباندنِ کلمات و یک واژه فرض کردنِ تعابیری چون «رمز و راز» بوده است. این کار تقریباً در هر صفحه از کتاب چند نمود دارد و علاوه بر بدخوان کردنِ بعضی بخش‌ها، کمکی هم به زبان و روایت نکرده است. این در حالی است که ویراستارِ‌ باید در مقامِ ارتقادهنده‌ی روایت و زبانِ داستان باشد نه دیریاب‌کننده‌ی آن. در مجموع زبانِ داستانِ «از همان راهی که آمدی برگرد» نوید نبوغ نمی‌دهد و شاهکار نیست. منظورم از زبانِ داستان مجموعه‌ای از نثر، دایره‌ی کلمات در اختیار نویسنده، تعبیرها، توصیف‌ها و امثالهم است.

آیا شخصیت‌های اثر تازه فرشته نوبخت کاملاً باورپذیرند؟ آیا اساساً می‌توان به آن‌ها برچسب «شخصیت»‌ زد یا با تعدادی تیپ مواجه هستیم؟ این نیز پاسخی می‌طلبد که من درباره‌اش سخن نمی‌گویم. به‌نظرم کار خانم نوبخت ارزشِ آن را دارد که مخاطبانِ جدی ادبیات برای یک مرتبه بخوانندش و خود به این موضوعات پی ببرند. گفتن از این دست مسائل فقط مزه‌ی خواندن را کم می‌کند.

فرشته نوبخت حالا دومین رمانش را منتشر کرده است. او که می‌گوید: «نوشتن ضرورتِ زندگیِ من است و احتمالاً تا روزی که زنده‌ام خواهم نوشت.» در رمانِ‌ کوتاهِ «از همان راهی که آمدی برگرد» به ما نشان می‌دهد که می‌توان باز هم به ادبیاتِ ایران امیدوار بود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...