ادبیات در برابر مصائب دنیای جدید | اعتماد


«استانبول استانبول» [Istanbul Istanbul چهارمین داستان بلند بورهان سونمز Burhan Sönmez]، نویسنده توانای اهل کشور ترکیه است که ابتدا در سال ۲۰۱۵ به چاپ رسید و پس از ترجمه در ۳۶ کشور جوایز حائز اهمیتی را از آن خود کرد.

استانبول استانبول» [Istanbul Istanbul  برهان سونمز Burhan Sönmez]

این اثر، بنا بر اذعان آشکار نویسنده در متن، اقتباسی از دکامرون، اثر تمثیلی و قرون وسطایی بوکاچیو است؛ رمانی مشتمل بر 10 روز روایت متفاوت سه زن و هفت مرد که با هدف اجتناب از ابتلا به طاعون از فلورانس گریخته، به خانه‌ای در منطقه‌ای ییلاقی پناه برده و جهت گذران وقت برای یکد‌یگر داستان‌های عشقی روایت می‌کنند. اما در مقایسه نخستین استانبول استانبول با این اثر قرون وسطایی، به‌وضوح می‌توان به تمایز و برتری آن نسبت به دکامرون در شیوه روایت، شخصیت‌پردازی، سبک نگارش و انتخاب داستان‌ها، معماها و بازآفرینی مضامین پرمعنا، قابل تامل و دارای ارزش‌های فلسفی، انسانی و اخلاقی پی ‌برد. فحوای متمایز داستان‌ها، انتخاب راویان متفاوت و سبک برجسته روایت در استانبول استانبول در برابر شیوه نگارش و روایت ساده بوکاچیو در دکامرون- که در آن به نقل داستان‌های هرزه عشقی پرداخته شده است- آشکارا نمایان است. چنین سبک متفاوت پردازشی که در آن داستان‌های گوناگون در دل داستان هر یک از چهار راوی در بند در سلولی زیرزمین روایت می‌شود از ویژگی‌های برجسته این رمان به‌شمار می‌رود. فراداستان و فراروایت که به شکلی زیبا و دلپذیر توجه مخاطب اثر را به طریقه نگارش و شیوه روایت اثر جلب می‌کنند از روش‌های پیچیده‌ داستان‌نویسی محسوب می‌شوند که نمایانگر تبحر و ذکاوت نویسنده است.

در این رمان در سلولی سرد و تاریک، چهار زندانی به شیوه راویان داستان بوکاچیو برای یکدیگر به قصه‌بافی و نقل حکایت می‌پردازند تا از بار درد و اندوهی بگریزند که هر یک به آن گرفتار آمده‌اند؛ قصه‌هایی از استانبول و درباره استانبول. استانبولی که نه‌تنها بخشی از جغرافیای کشور ترکیه، بلکه گستره جهانی نامحدودی را در برمی‌گیرد و استعاره‌ای از جهان مخلوق و مصنوع بشر در عصر حاضر‌ است.

روایت استانبول استانبول با دمیرتای، دانشجویی جوان، ناپخته و بی‌تجربه آغاز می‌شود و با روایت دایی کوهیلان، مرد روستایی مسن و مجربی به پایان می‌رسد که داستان‌های ناب فراوانی در آستین دارد. در باب عناوین فصول این اثر می‌توان چنین اذعان داشت که نام هر فصل اشاره یا استعاره‌‌ای را با خود به‌همراه دارد: از «در آهنی» عنوان فصل نخست داستان که استعاره‌ای از مرگ و یا گذار از سطح خودآگاه ذهن به سوی ناخودآگاه است گرفته تا عنوان فصل پایانی کتاب «قهقهه زرد»ی که هر یک از زندانیان در بند در برابر مرگ خویش سرمی‌دهند.

اگر چه میان شیوه روایت و رویکرد هر یک از راویان - اعم از دمیرتای، دکتر، کامو سلمانی و دایی کوهیلان - در قصه‌گویی و داستان‌سرایی تفاوت چشمگیری دیده نمی‌شود، اما شایان ذکر است که چنین عدم تفاوت آشکاری خود برگرفته از این واقعیت است که بشر در ذات خویش ویژگی‌های مشابه و مشترک فراوانی دارد. این تفاوت تنها آنجا آشکار می‌شود که سونمز، راوی زن خاموش و دربند رمان خود یعنی زینه سودا را در رنج و سکوت و در قالب ناظر و روایتگر صامت داستان به مثابه نقش و حضور زن در دنیای خفقان‌آور سنتی به تصویر می‌کشد. راوی بی‌صدایی که مقتدرانه در سکوت به مبارزه خویش ادامه می‌دهد و در دنیای مردانه این داستان، جای خالی نقش و روایت زنانه در ادبیات مردمحور جامعه سنتی مردسالار را پر می‌کند.

استانبول استانبول با منطق کل به جزء پردازش شده ‌است و در فصول نخستین آن، خواننده از کلیت در بند بودن هر یک از راویان داستان و نهفته بودن راز زندانی شدن آنها آگاه است اما از چرایی، چگونگی و جزئیات اطلاعی ندارد و تنها با خواندن رمان و نزدیک شدن به فصول انتهایی است که اندک ‌اندک به اسرار نهان هر یک پی ‌می‌برد و درمی‌یابد که در سطوح مختلف فلسفی، انسانی، سیاسی و اخلاقی با داستانی چند لایه مواجه است و تنها به شهر استانبول محدود نمی‌شود: جغرافیایی تحت عنوان استانبول که به سبب وقوع حوادث مختلف تاریخی و سیاسی به نمادی از درد، رنج، فلاکت، مالیخولیا و بیم و امید مبدل شده و برای انتقال مفاهیم و مضامین متعدد مورد نظر نویسنده که خود متعلق به همان جغرافیاست انتخاب شایسته‌ای به ‌شمار می‌رود. استانبول با اشاره‌ای ضمنی به دنیای درون هر فرد، بنا بر تعریف زیگموند فروید از سطوح مختلف ذهن و اشکال مختلف آگاهی روی زمین بیانگر سطح خودآگاه ذهن و استانبول زیر زمین و یا سلول زندان حاکی از سطح ناخودآگاه ذهن هر یک از چهار راوی داستان است که در این سطح (ناخودآگاه) درصدد گریز از وضع پیش‌‌رو بوده و در عین حال به کنکاش و جست‌وجوی حقایق در قالب داستان‌های کوتاه ساده اما عمیق و فلسفی می‌پردازند. فضای سرد، تاریک، نمور، وحشت‌بار و حزن‌انگیز این رمان نیز گواه و موید آن است.

درد و رنج در برابر تسلی، بیم و امید در برابر ناامیدی، عناد در برابر نوع‌دوستی و هم‌دردی، چرخه تکرار، دور باطل، جبر و تقدیر در برابر حق انتخاب و تصمیم‌گیری، حقیقت در برابر انکار، نور و آگاهی در برابر تاریکی و جهل، قدرت خیال و رویاپردازی در برابر محدودیت‌های منطق و ذهن، شهرزدگی، رسانه‌زدگی و انزوا و الیناسیون به مثابه عوارض مدرنیته و تقابل آن با زندگی روستایی و در طبیعت را می‌توان در کنار مضامین فراوان دیگر از درونمایه‌های اصلی این رمان برشمرد. مفاهیم و مضامینی که با طرح آرمان‌شهری که انتظار می‌رفت استانبول به شکل استعاره‌ای- و دنیا در مفهوم کلی - به آن تبدیل شود و کابوس‌آبادی که در نهایت از آن برجا ماند به این اثر معنا و مفهوم بسیار بخشیده‌اند. در کنار مفاهیم گسترده و موضوعات متعدد اخلاقی، انسانی و فلسفی مطروحه در این اثر، روایت‌محوری و شخصیت‌محوری بارز این داستان بلند به‌شمار می‌رود و استانبول زیر زمین و یا استانبول آن بالا دنیای مشترک خیالی و واقعی چهار راوی داستان است. این در حالی است که با گسستن مرز رویاپردازی و واقعیت در داستان این سوال مطرح می‌شود که به‌راستی واقعیت کدام است و آیا رویا و خیال خود جلوه دیگری از واقعیت نیست؟

در این رمان که ویژگی میان متنی بودن نیز از نقاط قوت آن است، با روایت‌های گوناگون هر یک از چهار راوی داستان که با توجه به پیش‌زمینه و بستر فرهنگی و اجتماعی پیشین خویش به قصه‌گویی می‌پردازند، سلول زندان زیر زمین به خیابان‌های شهر استانبول بدل می‌شود و مرز واقعیت و خیال درهم ‌می‌شکند. بورهان سونمز در این اثر سبک روایت شرق را که از خصوصیات آن طرح حکایت، معما و داستان‌های کوتاه رازآلود است با دو پدیده فراروایت و فراداستان تلفیق کرده و به این شیوه «ادبیات به مثابه هنر» را مأمن و راهی برای تاب ‌آوردن در برابر معضلات و مشکلات پیش ‌روی بشر در دنیای مدرن برمی‌شمرد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...