در امتداد مرگ | اعتماد


مرگ در لحظه رخ نمی‌دهد، بلکه می‌تواند فعلی باشد که هر روز و هر ساعت آن را زندگی می‌کنیم. مرگ گذار است از مرحله‌ای به مرحله دیگر و نمی‌توان تعریف دقیقی از آن ارایه کرد و دستیابی به یک تعریف واحد از آن دور از انتظار است. آیا مرگ و زندگی معنای ثابتی دارند؟ آیا می‌شود از مرزی سخن گفت که میان مرگ و زندگی است؟ آیا مرگ انسان واقعا برابر با مرگ جسمانی است؟ یا اینکه مرگ چگونه با ذات و ماهیت انسان ارتباط برقرار می‌کند؟



جواب تمام این سوال‌ها را می‌توان در نقاط تاریک و روشن زندگی غلامرضا ساعتچی جست‌وجو کرد. غلامرضا ساعتچی که سندرومی به نام سندروم غروب به گرانیگاه و مرکز ثقل زندگی‌اش تبدیل شده و فشار آن را بر تمام ذرات و اجزای زندگی او شاهد هستیم. سندروم غروب که گونه‌ای از فراموشی است هر روز با غروب خورشید به سراغش می‌آید؛ گویی مرگ همچون دزدی در شب حمله می‌کند و حافظه و هویتش را می‌دزدد. حملاتی که هر شب تکرار می‌شوند. ساعت بدن آقای ساعتچی به ‌هم ریخته و ریشه و علت این بی‌نظمی هیچگاه مشخص نمی‌شود؛ درواقع هیچ جواب دقیقی برای چنین بیماری پیچیده‌ای وجود ندارد و البته هیچ درمان مشخصی. تمام آنچه از فرد برمی‌آید، گذر از روزها است و در انتظار شب‌نشستن، تا در شب بیتوته کند؛ شبی که او را انتظار می‌کشد.لحظاتی پدید می‌آید تا او آنچه را حس می‌کند زندگی کند، اما دلهره و ترس از تاریکی بر اضطرابش می‌افزاید.

نخستین رمان سمیه مکیان یعنی «غروبدار» که به مرحله ده رمان برگزیده جایزه احمد محمود نیز راه یافته، حول محور همین داستان شکل می‌گیرد. یک داستان اصلی با خرده‌روایت‌هایی که همچون داستان ذهن غلامرضا ساعتچی، پر از پیچ‌وخم‌هایی است که او را از لایه‌های مختلف داستان گذر می‌دهد و نویسنده با نگاهی جزیی‌نگر و موشکافانه در شرح آنچه حس می‌شود یا به چشم می‌آید، توانسته مخاطب را با خود همراه سازد. انتخاب یک موضوع بکر و در پی آن گزینش صحنه‌هایی که با این موضوع، هم از لحاظ معنایی و هم از لحاظ تصویرسازی قرابتی سنجیده دارند، باعث شده کلیت داستان چفت‌وبستی درست داشته باشد. حضور آدم‌ها در داستان، زمان را بارور می‌کند تا به موقع ظاهر شوند و حوادث و خرده‌روایت‌ها را شکل بخشند که اینها خود دلایلی موجه هستند تا مخاطب را درگیر سیر داستان کنند. از نظر شخصیت‌پردازی، غلامرضا ساعتچی به خوبی توانسته پل ارتباطی بین آدم‌های داستان باشد، تا آنجایی‌که هر شخصیتی با روایت خود گره می‌خورد و فضا را برای وقوع هر حادثه‌ای آماده می‌سازد.

یکی از موارد چشمگیر در «غروبدار» نوع روایت است؛ روایتی سیال که در آن حال‌وهوای آدم‌های قصه به خوبی قابل درک است. به نظر می‌آید برگ برنده سمیه مکیان در این نوع نگاه، آگاهی کامل او نسبت به سندروم غروب باشد. افراد مبتلا به این سندروم در تشخیص واقعیت از رویا چنان ناتوان می‌شوند که درک درستی از اتفاقات اطراف خود ندارند. ذهن این افراد دچار آشفتگی و هذیانی می‌شود که نمود خارجی آن در داستان به خوبی قابل لمس است. نویسنده با واردکردن چنین رویکردی به فضای داستان و نوع روایتی که ارایه می‌دهد، تمام آنچه را که ذهن غلامرضا درگیر آن است پیش روی مخاطبش قرار می‌دهد تا او نیز به درک درستی از دید شخصیت اصلی به اتفاقات پیرامون برسد. کوشش اطرافیان برای کنترل فراموشی دور از چشم نمی‌ماند. آنها تلاش می‌کنند درد این فراموشی را تسکین دهند و شرایط را در ایده‌آل‌ترین حالت ممکن نگه دارند. پرنیان، پدربزرگ را در طول روز با قواعدی منظم و خاص، برای بعد از غروب مهیا می‌کند. او را به راه‌رفتن مجبور می‌کند و با نشانه‌هایی تلاش دارد ترس او را از فراموشی کاهش دهد و تمام سعی‌اش بر این است که غلامرضا زود بخوابد تا رنج کمتری را متحمل شود.

آشفتگی و هذیان، زندگی دیگر شخصیت‌ها را نیز فرا گرفته؛ آشفتگی‌ای که علت آن یک سندروم خاص نیست، بلکه سرنوشتی است که همچون گردابی آدم‌ها را به داخل خود کشانده. کتایون همسر غلامرضا که خودکشی کرده، فرزندانش، کامه که در پی اختلافاتی از همسرش جدا شده و کاوه که خود به بیماری سختی دچار است و خانه‌نشین شده و چندین و چند نفر دیگر که در گذشته غلامرضا نقش بازی می‌کنند و البته پرنیان که نقش پررنگی در کنار غلامرضا ایفا می‌کند، درواقع پرنیان همان کسی است که تصاویر روشنی از آدم‌های قصه و وابستگانش به دست می‌دهد. او با سن کم، قابل اعتمادترین شخصیت داستان است که هرچند مسوولیت‌های بزرگ، درک او را نسبت به مسائل تغییر داده (چنانکه نمود آن را در کارهای کودکانه‌اش همچون نقاشی‌هایش می‌بینیم) اما نگاه او همچنان همان نگاه بی‌آلایش و روایت او صادقانه و بدون ابهام و پیچیدگی خاصی است. او آدم‌ها را همان‌طور تصویر می‌کند که به نظر می‌آیند نه با متر و معیار روایت‌های ذهنی خودشان.

علاوه بر فصل‌های اصلی داستان که وظیفه روایت را بر عهده دارند، پنج «یاددآر» قسمت‌های پایانی داستان را دربرمی‌گیرند. این یاددآرها برای کمک به غلامرضا و به خاطرسپردن هویتش برای او تهیه شده‌اند؛ نشانه‌هایی که از گذشته دور او می‌آیند. عموما زندگی در زمان حال و آنچه در اکنون اتفاق می‌افتد مرهمی است بر خاطرات تلخ، می‌توان در لحظه چنان زندگی کرد که خاطرات نامطبوع گذشته به دست فراموشی سپرده شوند. اما کارکرد گذشته در زندگی غلامرضا تفاوتی اساسی با زندگی دیگر افراد دارد. یاددآرها قرار است مرهمی باشند بر حال ناخوش او. در دوره‌ای که هویت این فرد دستخوش تغییراتی بنیادین می‌شود، خاطرات گذشته قرار است هویت متزلزل او را سامان بخشند و با برگرداندن او به گذشته یادآوری کنند که او غلامرضا ساعتچی است.

زندگی در چنین وضعیت نابسامانی تا کجا می‌تواند مقابل مرگ دوام بیاورد؟ در همان صفحه نخست ما با این جمله روبرو می‌شویم: «تقدیم شده به مرگ» مرگ زندگی را به سایه می‌فرستد تا آدم‌ها درک کنند چگونه ‌مُردن را. بی‌جا نیست که شکسپیر، هملت را وامی‌دارد تا بگویند چه کسی بلد است خود را خلاص کند؟ و در این روند ترس به نحو مضحکی ما را به داشته‌های‌مان پیوند می‌زند. اما غلامرضا ساعتچی هنوز آن توان را دارد تا به اندازه‌ تعلق خاطرش به زندگی، مرگ را عقب بزند و به خود ‌آید تا بار دیگر با طلوع نخستین روشنایی روز به تجربه‌ای تازه دست یازد، گرچه هنوز دغدغه‌ هراس از تاریکی، جلوه‌ تمام روشنایی‌ها را به بازی می‌گیرد. اما به تعبیری دیگر بگذاریم این زندگی تقدیم شود به شکوه و بزرگی مرگ. مرگ در معنای والای خودش که آرامشی ابدی به همراه می‌آورد، به دور از هر آشفتگی، بی‌قراری و سردرگمی‌ای.