ترجمه متون دینی در مسیر فهم دقیق پیام ادیان الهی | اعتماد


ترجمه متون مذهبی و دینی کلیه ادیان الهی امری بسیار دشوار و سخت است چرا که مترجم با اثری روبه‌رو است که با اعتقاد تعداد زیادی از پیروان آن دین و مذهب مواجه است. بر این اساس از متون مقدس یهودیان و مسیحیان که به زبان فارسی ترجمه شده‌اند سال‌ها می‌گذرد اما هستند متون و منابعی که تا به حال ترجمه نشده است. در تازه‌ترین اثری که از متون مقدس ترجمه شده کتاب «عهد عتیق»، جلد اول از کتاب‌های مقدس شریعت یا تورات بر اساس کتاب مقدس اورشلیم است که این اثر برای نخستین بار توسط پیروز سیار به زبان فارسی ترجمه و از سوی انتشارات هرمس منتشر شده است. پیروز سیار مترجمی است که پیش از این کتاب «عهد جدید» (چاپ نخست 1386) و کتاب‌هایی از «عهد عتیق» (چاپ نخست 1381) که مجموعه کتب «قانونی ثانی عهد عتیق» است را ترجمه و منتشر کرده بود. اما انتشار ترجمه فارسی کتاب «عهد عتیق» می‌تواند برای علاقه‌مندان به حوزه ادیان الهی و محققان بسیار مورد توجه قرار گیرد چرا که کتاب مقدس اثری فراتر از یک کتاب است و کتابخانه‌ای حقیقی است که در سنت کلیسای کاتولیک از 73 نوشته تشکیل شده است. این نوشته‌ها دارای حجم‌های متفاوتی هستند و هر کدام مولف و منشا و تاریخ خاص خود را دارند. پاره‌ای به عبری نوشته شده‌اند و شامل قطعه‌هایی به زبان آرامی می‌شوند و پاره ‌ای دیگر به یونانی تالیف شده‌اند. کتاب مقدس از دو بخش تشکیل شده است که تحت عنوان «عهد عتیق» و «عهد جدید» شناخته می‌شوند. عهد عتیق شامل نوشته‌های یهودی است اما علاوه بر یهودیان، مسیحیان نیز آن را کتاب آسمانی خود می‌شمارند. عهد جدید مشتمل بر نوشته‌هایی است که به مسیحیان اختصاص دارند.



به مناسبت انتشار ترجمه «عهد عتیق» نشستی با حضور بهاءالدین خرمشاهی، کامران فانی، مهراب صادق‌نیا و پیروز سیار در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. در ابتدای این نشست پیروز سیار به ارایه گزارشی از فعالیت خود در حوزه ترجمه عهدین (تورات و انجیل) در سال‌های اخیر پرداخت و گفت: طرح ترجمه کتاب مقدس از حدود سال 76 و با ترجمه بخشی از عهد عتیق آغاز شد که تاکنون هیچگاه به فارسی ترجمه نشده‌اند، ترجمه کتاب‌های قانونی ثانی شامل هفت کتاب و بخش‌هایی از دو کتاب است که در سال 80 توسط نشر نی به چاپ رسید. این کتاب‌ها به زبان یونانی ترجمه شده و به همین دلیل در کتاب مقدس عبرانی گنجانده نشده است. بخش‌هایی نظیر حکمت سلیمان یا حکمت بن سیرا، مواردی از این دست هستند که در فهرست عهد عتیق قرار نگرفته‌اند اما به این معنی نیستند که مورد عنایت قرار ندارند. حتی بخش‌هایی از این کتاب‌ها به تاریخ ایران مربوط می‌شود. به عنوان مثال از کتاب استر در این زمینه می‌توان یاد کرد. این کتاب‌ها برای افرادی که روی متون دینی تحقیق می‌کنند یا علاقه‌مند به حوزه مطالعات تاریخی میان یهودیان و سایر ملل هستند، دارای اهمیت است.

سیار ادامه داد: بعدها ترجمه عهد جدید را آغاز کردم که با دشواری‌های زیادی همراه بود از جمله حجم بالای کتاب، بخش تفسیری که باید وارد ترجمه می‌شد و خصوصا ترجمه رسالات پولوس که قلب مسیحیت محسوب می‌شود و دارای اهمیت فراوانی است و متاسفانه ترجمه منقحی از آن وجود ندارد. به این ترتیب، ترجمه عهد جدید، چهار سال به طول انجامید و سرانجام در سال 87 به چاپ رسید. مترجم کتاب «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» در ادامه افزود: پس از ترجمه عهد جدید به سراغ عهد قدیم رفتم و بنا را بر آن قرار دادم که تنها به متن اکتفا نکنم بلکه سعی کردم نظامی تفسیری که ترجمه بر پایه آن بنا شده به صورت پانوشت تفصیلی و تفسیری در ذیل صفحات گنجانده شود تا خواننده بهتر با جزییات آشنا شود چرا که آن بخشی از کتاب قدس که عبرانی است، تاریخی بسیار دور از زمان ما دارد و تبدیل سنت شفاهی عهد عتیق به سنت کتبی از حدود سده یازدهم تا دوم پیش از میلاد به درازا کشیده شده است از این‌رو مخاطب این کتاب بدون آگاهی از زمینه سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کتاب مقدس، قادر به درک آن نخواهد بود. همین مساله سبب شد تا در ترجمه از پانوشت‌های تفصیلی برای روشن کردن ذهن مخاطب استفاده شود تا با صرف‌نظر کردن از چنین حواشی و تاریخچه‌ای، خود را از گنجینه‌ای فرهنگی و پربار تاریخی محروم نکنیم.

کامران فانی دیگر سخنران این مراسم بود که ضمن تجلیل از پیروز سیار و دانستن ترجمه او به عنوان اثری سترگ، به سابقه ترجمه کتاب مقدس در ایران اشاره کرد و گفت: ترجمه کتاب مقدس در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و می‌توان برایش پیشینه‌ای به قدمت 1500 سال در نظر گرفت؛ پیشینه‌ای که به نخستین ترجمه از کتاب مقدس به زبان پهلوی بازمی‌گردد اما تلاش اصلی و جدی در زمینه ترجمه کتاب مقدس با قرن 19 در ارتباط است و آن هم‌زمانی است که این کتاب به همت گروهی خارجی و برخی از فارسی‌زبانان به فارسی برگردان شد. البته لازم به ذکر است که این ترجمه به واسطه نوع کلمات و معادل‌هایی که در آن به کار رفته، کمی دیرباب قلمداد می‌شود که خود ارتباط ویژه‌ای با ماهیت متن کتاب مقدس دارد. این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی به بی‌نظیر بودن ترجمه این کتاب از منظری دیگر نیز نگریست و گفت: آشنایی ما ایرانی‌ها با کتاب مقدس از طریق پروتستان‌ها صورت گرفته که ماهیتی تبشیری داشته‌ است چرا که در مذهب کاتولیک، ترجمه کتاب مقدس تقبیح‌شده و ممنوع بود؛ از این روایت کتاب مقدس از منظر کاتولیک، برای نخستین بار در ایران در ترجمه سیار از کتاب مقدس عیان شده است.

بهاء الدین خرمشاهی مترجم و قرآن‌پژوه به عنوان دیگر سخنران نشست نقد و بررسی کتاب «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم» نیز به ایراد سخنرانی پرداخت و ضمن توصیف این اثر به عنوان اثری برجسته و قابل تقدیر عنوان کرد: بررسی تحریف‌ شدن یا نشدن عهدین با ما نیست کما اینکه هیچ یک از مذاهب مسیحی به وحیانی بودن این کتاب تاکید ندارند و بخشی از کتاب مقدس را ادبیات می‌پندارند چرا که در طول هزار سال مدون شده است اما این مساله سبب کاستن از احترام ما به این کتاب نمی‌شود.

حجت‌الاسلام مهراب صادق‌نیا، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب نیز به عنوان آخرین سخنران این نشست، ضمن قدردانی از ترجمه شایسته پیروز سیار با عنوان «عهد عتیق؛ بر اساس کتاب مقدس اورشلیم»، مباحث خود را بر زمینه ارتباطی میان مخاطبان این ترجمه با متن کتاب مقدس متمرکز کرد و در بخشی از سخنان خود وارد مبحثی چالش‌انگیز در قلمرو اعتقاد به تحریف‌شدگی تورات و انجیل شد و عنوان کرد: قرآن، کتاب مقدس را وحیانی، نور و هدایت و آن را به عنوان کتابی تشریعی و منبع شریعت قلمداد می‌کند. همچنین قرآن، کتاب مقدس را تصدیق کرده و آن را خطاناپذیر می‌داند اما به چند دلیل عمده، این کتاب نزد متکلمان اسلامی تحریف‌شده فرض شده است. صادق‌نیا در ذکر دلایل اعتقاد برخی متکلمان اسلامی به تحریف‌شدگی کتاب مقدس گفت: پاره‌ای از تعارضات ظاهری در تورات و قرآن وجود دارد که سبب ایجاد این اختلاف شده به عنوان مثال در سنت یهودی از اسحاق به عنوان ذبیح یاد شده است در حالی که مسلمانان، اسماعیل را ذبیح قلمداد می‌کنند.

از سوی دیگر، باوری وجود دارد که خداوند در کتاب مقدس تنها به آمدن اناجیل وعده داده و به ظهور پیامبر، بشارتی نداده است لذا متلکمان اسلامی با تاکید بر این نکته به تحریف‌شدگی کتاب مقدس گواهی می‌دهند. همچنین به روایت کتاب مقدس، سرزمینی که امروزه توسط صهیونیست‌ها غصب شده است، ارض موعود ذکر شده در تورات محسوب می‌شود و حضور در آن توجیه پیدا می‌کند و چون این توجیه، موجب بروز ظلم و ستم شده، پس این وعده دلالتی بر تحریف‌شدگی آیات موجود در تورات است. اما این سه دلیل در شرایطی مطرح می‌شود که به صراحت می‌توان ادعا کرد که در قرآن، هیچ آیه‌ای که بتوان از آن استفاده کرد و مدعی شد که یهودیان و مسیحیان کتاب مقدس را تحریف کرده‌اند وجود ندارد و در خوشبینانه‌ترین شرایط، آیاتی موجودند که یهودیان را به این نکته متهم می‌کنند که حرف‌های خودشان را به جای حرف خدا جا می‌زنند. از سوی دیگر، شواهد تاریخی، این اندیشه را تایید نمی‌کنند و معتقدند این کتاب مقدس، همان کتابی است که خدا در قرآن به آن اشاره می‌کند. قدیمی‌ترین نسخه کامل این کتاب به قرن چهارم میلادی بازمی‌گردد لذا سه قرن پیش از اسلام، این کتاب به همین شکل در دست یهودیان بوده و این به آن معناست که امکان جابه‌جایی یک آیه یا کلمه وجود ندارد. شواهد قرآنی نیز با اشاره به یهودیان می‌گوید که قرآن، «کتابی که در دست شماست» را تصدیق می‌کند لذا تلاش برای انکار حقانیت کتاب مقدس از دل قرآن بیهوده است اما دیدگاه‌هایی نظیر دیدگاه علامه طباطبایی، این تصدیق را تصدیق فی‌الجمله می ‌داند.