کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» از سری کتاب‌های حوزه تاریخ تشیع به قلم حامد خانی (فرهنگ مهروش) است که از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام منتشر شده است.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» از سری کتاب‌های حوزه تاریخ تشیع است که در آن به چیستی مفهوم زیارت و آیین‌های مرتبط با آن و مطالعه تاریخ زیارات شیعی بر پایه بازسازی و احیای یکی از آثار شاخص و محوری‌این حوزه مطالعاتی پرداخته شده که نقش مهمی‌هم در تثبیت هویت شیعیان و هم در تثبیت آیین‌های زیارت شیعی، داشته است.این اثر ارزشمند از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام روانه بازار نشر کتب دانشگاهی شده است.
در مقدمه‌این کتاب آمده است: زیارت کنشی است که در آن یکایک مکان‌ها، زمان‌ها، رفتارها و گفتگوها نمادین هستند. از همین رو آیین‌های زیارتی تجلی گاه سمبولیسم دینی است. به انجام رساندن عمل زیارت و مشارکت جویی آیینی در تحقق عینی بخشیدن به‌این نمادها اغلب از نگاه پیروان یک دین به خصوص موجب تشرف افراد به درجات معنوی خاصی نیز می‌شود.
این گونه زیارت به مثابه آیین تشرف (مناسک گذار)، به تحول جایگاه و پایگاه اجتماعی افراد می‌انجامد و تغییری در عینیت جامعه پدید می‌آورد. افزون بر‌این، سفرها و اجتماعات زیارتی معمولا پیامدهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای نیز دارند. پس مطالعه آنها از جهات مختلف نه تنها برای دین شناسان بلکه برای همه عالمان علوم اجتماعی شایان توجه است. به همین سبب در دوران معاصر مطالعات گسترده‌ای درباره جایگاه آیین‌های زیارتی در ادیان مختلف، ارزش آیینی، معنای نمادین و کارکردهای اجتماعی شان صورت گرفته است.
در فرهنگ اسلامی‌هم آیین‌های زیارت مهم‌اند. نگرش غالب مسلمانان به زیارت فرق شایان توجهی با درک پیروان دیگر دین‌ها از‌این پدیده ندارد. مسلمانان هم زیارت را به معنای ارتباط قلبی با بزرگان دینی و ابراز شیفتگی و ارادت زبانی به‌ایشان از طریق حضور در مکان‌های مختص یا منتسب به آنها و به جای آوردن آیین‌های مختلف می‌شناسند.
برجسته ترین و گسترده ترین سفرهای زیارتی در جهان اسلام را می‌توان در میان شیعیان دنبال کرد. آیین گرایی گسترده در فرهنگ شیعی سبب شده است از دوران‌هایی بس دور، زیارت شکلی کاملا آیینی به خود گیرد و از همین رو جزئی ترین رفتارهای آن هم از پیش تعریف شوند. بازتاب گسترده‌این آیین گرایی در کتب عبادی سبب شده است که بی اغراق دست کم نیمی‌از حجم هر اثر بزرگ و جامع درباره رفتارهای عبادی شیعیان، زیارات باشد.
شیعیان در چنین فضایی مباحث کلامی‌گسترده‌ای را در دفاع از مبانی و آداب زیارتی خود سامان داده‌اند. می‌توان دغدغه دفاع متکلمانه از آیین‌های زیارت را در طیف گسترده‌ای از آثار شیعیان بازدید؛ آثاری که گاه مبنای مشروعیت یک رفتار زیارتی ساده هم چون سلام دادن بر امام یا لعن دشمن وی را تبیین می‌کنند و گاه با بحث درباره نحوه زندگی بزرگان دین پس از مرگ و جایگاه آنها در جهان هستی تبیین اصول اعتقادی بنیادین تشیع را در صددند.
به همین سبب طیف گسترده‌ای از آثار مستقل نیز در فرهنگ شیعی پدید آمده‌اند که به تفصیل آداب زیارت را برای مخاطبانی با علائق و سلائق و جایگاه‌های اجتماعی و نیازها و انگیزه‌های متنوع شرح می‌دهند.این آثار معمولا با نام کلی کتب «مزارات» شناسانده می‌شوند. می‌توان در آنها بحث از مشروعیت اصل زیارت یا رفتارهایی زیارتی مختلف، تبیین آیین‌های زیارتی و مبانی و خاستگاه هر یک و کوشش برای تفکیک شیوه‌های اصیل از رفتارهای بدعت آلود زیارتی را مشاهده کرد.
در‌این میان گذشت زمان همواره تحول را به همراه دارد و آداب زیارت، کارکردهای آن و‌اندیشه‌ها درباره اش نیز بی تحول نبوده‌اند. با‌این حال، مطالعه تاریخ زیارت‌ها در فرهنگ شیعی با مشکل بزرگ قلت گزارش‌های سفرنامه‌ای و از بین رفتن نوشته‌های عالمان دینی متقدم در‌این باره مواجه است. جز آگاهی‌های پراکنده درباره نام و احیانا محتوای‌این آثار کمتر می‌توان شاهدی حاکی از وجودشان بازیافت. از‌این رو برای شناخت تاریخ زیارات شیعی، تحول درک‌ها از مفهوم زیارت و آداب آن، تحول نمادها و نظریه‌ها در زیارات و نسبت میان آیین‌های زیارت با دیگر تحولات یا جنبش‌های اجتماعی باید راهی برای دسترسی به‌این منابع پیدا کرد.
سوی دیگر دانش‌های مختلف اجتماعی از مطالعات تطبیقی سود می‌برند و مطالعات دین شناسانه هم، به وسعت دیدی که با نظر در ادیان و جوامع مختلف حاصل می‌شود نیاز دارند. بنابراین‌این کوشش علمی‌قرار است به ما بینشی بدهد که برای خوانش منابع کهن رویکرد مناسبی برگزینیم، به تاریکی‌ها و نقاط مبهم شان با چشمی‌مسلح بنگریم و نکته‌های پنهان در زوایای آنها را دقیق تر تحلیل کنیم.
یکی از‌این قبیل آثار مهم و برجسته اما نایاب در تاریخ زیارات شیعی، کتاب «المزار» تألیف «سعد بن عبدالله اشعری» است. سعد بن عبدالله مشهور به شیخ الطائفه متکلم و فقیهی زبر دست و محدثی بزرگ به شمار می‌رود که غلبه رویکرد کلامی‌بر‌اندیشه وی اهمیت اثرش درباره زیارات را برای مطالعه تاریخ تشیع، دو چندان می‌کند. ظاهرا هیچ نسخه‌ای از‌این کتاب را نمی‌توان یافت. بنابراین، راهی جز‌این در پیش نداریم که خود شیوه‌ای برای احیاء آن بیابیم و بر پایه شواهدی که برجای مانده و به نظر می‌رسد که تا حدود زیادی جامع و موثق است اصل کتاب را بازسازی کنیم.»
اثر حاضر تلاشی برای دست یابی به‌این هدف است و نویسنده آن را در سه بخش عمده سامان داده است. در بخش نخست با مروری بر آیین‌های زیارت در ادیان مختلف، پیشینه‌این آیین‌ها، مطالعات انجام شده درباره آنها و تحلیل‌های دین شناسانه از‌این پدیده، درکی واضح تر از ابعاد مختلف آیین‌های زیارتی حاصل شده است.
فصل قابل توجهی از‌این بخش به توضیح درک مسلمانان از مفهوم زیارت و آیین‌ها و کارکردهای مختلفش نزد‌ایشان اختصاص یافته است تا مهم ترین ابهام‌ها درباره تاریخ زیارات اسلامی‌و اسباب و علل شکل گیری و تحولات آن کاویده شوند؛ بدان امید که در قیاس شواهد بازمانده از فرهنگ اسلامی‌با سابقه دیگر فرهنگ‌ها امکان دسترسی به فرضیاتی نیز در توضیح‌این مسائل فراهم شود.
در بخش دوم ابتدا جایگاه متون کهن زیارتی را در بازنمایی تاریخ زیارات شیعی و امکان بازسازی آنها سنجیده شده، آن گاه در مطالعه موردی کتاب المزار سعد بن عبدالله اشعری، شیوه‌ای برای بازسازی اثر مطرح شده است. آخرین فصل از‌این بخش نیز به تحلیل محتوای کتاب سعد اختصاص دارد.
در واقع نویسنده در‌این اثر به دنبال مرور نتایج حاصل از بازخوانی مزار اشعری برای مطالعه تاریخ زیارات شیعی است و فرضیه مطالعه اش‌این است که سعد بن عبدالله اشعری از نظریه پردازان برجسته آیین‌های زیارت بوده و تألیف اثر وی در یک دوره زمانی حساس در تاریخ تشیع نقش مهمی‌هم در تثبیت هویت شیعیان هم در تثبیت آیین‌های زیارت شیعی داشته است.
بخش سوم هم به بازسازی متن کتاب المزار اشعری و تبیین نظریه پردازی‌های وی درباره زیارت اختصاص دارد. در‌این بخش کتاب المزار اشعری بر پایه محتوا و طبق ساختاری که در بخش پیشین شناسایی شده، کنار هم قرار گرفته است.
نویسنده در بخش آخر دستاوردهای مطالعه خود را با نظریات دین شناسانه مختلف که در بخش نخست اثر یاد کرده است تطبیق می‌دهد. هدف از‌این کار دستیابی به‌این نکته مهم است که مرور تاریخ زیارات شیعی چه کمکی به درک بهتر دین شناسان از ابعاد مختلف پدیده زیارت می‌کند.
از اهداف اصلی تألیف‌این کتاب، متقاعد کردن خوانندگان آن در رابطه با پی جویی، واکاوی و شناخت آیین‌های زیارتی کهن و بعضا منسوخ شیعیان، درک اسباب و علل رواج هر یک یا منسوخ شدن شان، ارتباط شان با شکل گیری، تثبیت و تحولات بعدی جامعه شیعی و تأثیر جریان‌های فکری مختلف بر توسعه آیین‌های زیارتی است.
علاوه بر‌این،این اثر به دنبال تبیین‌این نکته مهم است که باز شناسی تاریخ زیارات شیعی نیازمند بازسازی چندین اثر مهم دیگر از مزارات است و منابعی در آن مطرح می‌شوند که در‌این مطالعه کوشش می‌شود نشان داده شود بسیاری از آنها از میان نرفته‌اند؛ بلکه صرفا در قالب مجموعه‌هایی منسجم تر جای گرفته و قابل بازیابی‌اند.
این اثر در میان دانشجویان فاضلی که قرار است موضوعی برای پایان نامه برگزینند دارای اهمیت شایانی است زیرا گام نخستینی است که در‌این حوزه مطالعاتی برداشته شده و دانشجویان و پژوهشگران می‌توانند با تلاش، تعمق و تتبع به شناخت ژرف تری از تاریخ دین و انسان دست یابند.
کتاب «تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری» در قطع رقعی با قیمت 58هزار تومان و 314 صفحه از سوی انتشارات دانشگاه امام صادق علیه السلام منتشر شده و در اختیار علاقه مندان‌این حوزه مطالعاتی قرار گرفته است.
