در یگانه‌بودن شکسپیر | شرق


«لطف بخشش» [The Quality of Mercy: Reflections on Shakespeare] از معروف‌ترین عباراتِ شکسپیر عنوان کتابی است نوشته پیتر بروک [Peter Brook] با ترجمه حمید احیاء، کتاب از نُه مقاله، هر یک با عنوان و ایده‌ای جدا، شکل گرفته است که روایت پیتر بروک، کارگردان مطرح قرن بیستم و بعد از آن است از اجراها و تجربیات و درکل مواجهه خود با آثار شکسپیر. خودِ بروک می‌نویسد که این کتاب نه پژوهشی آکادمیک است و نه خطابه‌خوانی درباره شکسپیر. او «لطف بخشش» را مجموعه‌ای از دریافت‌ها و تجربیات و نتیجه‌گیری‌های کنونی خود از شکسپیر می‌داند. تاکید او بر کلمه «کنونی» نشان می‌دهد که بروک به‌سیاق دیگرانی چون یان کات، مولفِ کتاب «شکسپیر معاصر ما»، آثار این درام‌نویس بزرگ را معاصر و دارای توان‌های نهفته‌ای می‌داند که شاید بعدها کشف و آشکار شوند. در نظر بروک «هر اجرا ناگزیر است شکل و شمایلی درخور متن داشته باشد، اما یگانه‌بودن شکسپیر در این است که واژه‌هایش از آنِ گذشته نیستند، بلکه چشمه فوران شکل‌های هنری تازه‌اند.»

لطف بخشش» [The Quality of Mercy: Reflections on Shakespeare]  شکسپیر  پیتر بروک [Peter Brook]

بروک حدومرزی برای آنچه در شکسپیر یافتنی‌ است نمی‌شناسد. اما مقالات کتاب جز اینکه جملگی درباره شکسپیر هستند، خصیصه مشترک دیگری نیز دارند: بروک هر مقاله را با پیش‌کشیدن خاطره یا روایتی همراه می‌کند و به‌این‌ترتیب مقالات او دیگر تنها مقاله نیستند و به‌خاطر شیوه روایی‌شان به قصه نیز تنه می‌زنند. «آه یوریک بینوا یا چه می‌شد اگر تمثال شکسپیر از دیوار فرو می‌افتاد؟» عنوان مقاله نخستِ کتاب است. او از سخنرانی خود درباره چخوف در مسکو آغاز می‌کند تا این مسئله تکراری و کلیشه‌ای را پیش بکشد که به‌واقع چه کسی آثار شکسپیر را نوشته است. «چندین سال پیش یکی از معتبرترین نشریه‌های روشنفکری از گروهی استاد فاضل خواسته بود پاسخی برای این سوال بزرگ بیابند و روشن کنند که آثار شکسپیر را کی نوشته است؟ به دلایلی به سراغ من نیز آمدند و من هم طنزی نوشتم و با برهان خلف به بررسی نظراتی از این دست پرداختم. سردبیر آن نشریه نوشته مرا به‌همراه یادداشتی خشک و رسمی پس فرستاد. او نوشته بود گرچه آن مطلب به سفارش خودشان نوشته شده ولی نشرِ آن غیرممکن است، ‌چراکه با معیارهای دانشگاهی و سطحِ‌بالایی که ایشان از نویسندگان خود انتظار دارند جور درنمی‌آید.»

خلاصه بروک به این نتیجه می‌رسد که همه دست‌کم در یک مورد هم‌نظرند اینکه «شکسپیر یگانه بود و یگانه است. او فراتر از همه نمایشنامه‌نویسان دیگر ایستاده است... شکسپیر به تمامی زیر و بم هستی بشری دست می‌نهد. در یکایک نمایشنامه‌های او پستی – گند و نکبت و بیچارگی زندگی انسان‌ها- با تعالی و لطف و پاکیزگی در هم می‌آمیزد.» از مقاله دوم، ‌با عنوانِ «من آن‌جا بودم» و زیرعنوانِ «مرکوشیو چگونه خنده می‌گرفت» بروک به‌طور مشخص به تجربیات خود از اجرای آثار شکسپیر می‌پردازد، هم‌چنین از مواجهات خود با اجراهای دیگر و متن‌های شکسپیر سخن می‌گوید و از خلال این‌همه، وضعیت تئاتر را در انگلستان و دیگر جاهای اروپا به تصویر می‌کشد و جریان‌ها و انگاره‌های متفاوت و متضاد هریک از آن‌ها را درباره شکسپیر و تئاتر روز نشان می‌دهد. در این میانه او بسیاری از جاها در مقالاتش پای ادبیات را نیز به میان می‌کشد و آثار ادبی بزرگ و نویسندگان‌شان را شاهد می‌گیرد بر ادعایی درباره شکسپیر. او نشان می‌دهد که این درام‌نویس انگلیسی تا چه حد به داستایفسکی یا تولستوی نزدیک است یا چه فاصله‌ای از دیگر نویسندگان دارد. بکت، استانیسلاوسکی تا دیگر هنرها، نقاشی و سبک‌های آن همچون کوبیسم نیز از مقالات بروک سر درمی‌آورند. این‌چنین تسلط او به تئاتر و ادبیات نمایشی و فراتر از آن ادبیات داستانی معلوم می‌شود.

در فصلی با عنوان «و نه این‌همه عمر خواهیم کرد» بروک در مقاله‌ای درباره «شاه‌لیر» شکسپیر آرا و نظراتی نیز درباره قدرت و خودکامگی و نسبت آن با وضعیت معاصر ارائه می‌دهد. نگره‌های روان‌شناختی و عصب‌شناسی را نیز برای بسط افکارش به کار می‌گیرد و البته به تراژدی‌های قدیم و آرای فلاسفه درباره‌شان نیز اشاراتی می‌کند. در همین مقاله است که بروک اثر مهم شکسپیر «شاه‌لیر» را تنها با «برادران کارامازوف» همسنگ می‌داند و درباره عظمت آن چنین می‌نویسد: «اگر شاه‌لیر نقطه اوجی در ادبیات اروپایی‌ست، اثری که تنها برادران کارامازوف با آن برابری می‌کند، به‌دلیل درآمیختن کامل هر بخش از آن در کلیتی‌ست که تقریبا همه لایه اجتماعی و خانوادگی و سیاسی و شخصی و درونی زندگی را دربر می‌گیرد. بروک هم‌چنین به یکی از مصائب عام و مبتلا به اهالی تئاتر از دیرباز تاکنون در مواجهه با آثاری چون شکسپیر اشاره می‌کند. اینکه «کلام منظوم در نقطه مقابل گفت‌وگوی روزمره است.» بعد سعی می‌کند تا با کاویدن آرای مختلف دراین‌باره به «زبانی تآتری»‌ برسد. «فقط معنی. کلام منظوم تنها همین است.» او از لحظه‌ای سخن می‌گوید که فکر و احساس بر هم منطبق شده، یکی می‌شوند و این لحظه همان است که باید باشد، ورای تمام آرا و ایده‌هایی که جایی دور از صحنه‌ها و تمرین‌ها و تمرین‌ها شکل می‌گیرد. بروک بر شکل‌گیری تئاتر در تمرین‌های مدام تاکید دارد و همین را نشانه‌ای می‌داند برای واقعی‌بودن شکسپیر و ردِ نظراتی که او را مستعار می‌خوانند. در نظر او نمایشنامه نیز روی صحنه شکل نهایی خود را بازمی‌یابد پس شکسپیر نمی‌توانسته در نهان بنویسد و از نظرها پنهان بماند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...