گذری بر کوچ شامار اثر فرهاد حیدری گوران | اعتماد


اگر بنا دارید ماجرای این کوچیدن را بخوانید یک دایره‌المعارف قدیمی را کنار دست‌تان بگذارید. عمدا نمی‌گویم یک صفحه مرور‌گر اینترنتی نسل جدید آماده داشته باشید، چون در رمان قرار است برهه‌های گوناگون تاریخ امید و یأس ‌آدمی را تجربه کنید. آن وقت داشتن یک راهنمای قدیمی حس بهتری به شما خواهد داد. خالق «کوچ شامار» شما را در گوشه‌گوشه نوشته‌اش از عهد عتیق تا اکنونِ جامعه پر‌آسیب در دل یک کمپ‌ ترک‌اعتیاد می‌‌کشاند. خرده‌روایت‌هایی که از یادداشت‌های مکرر ذهنی یا دفتری نویسنده برخاسته است حتی از قدیم‌تر، اصحاب کهف، می‌آغازد، از تاریخ ایران باستان و میترا و داریوش سوم هخامنشی عبور می‌کند و به دغدغه بارداری انتزاعی زنی از یک گربه در زمانه قاجار می‌رسد. نشان به آن نشان که قسمتی از داستان در یک کوشک قجری می‌گذرد که کمپ اجبارا به آن نقل مکان می‌کند. اگر بخواهید که همپای داستان بروید، بی‌اطلاعی از متون کهن ایرانی و عرفانی پای شما در گِل خواهد گذاشت. ارجاعات مکرر به چنین دانسته‌هایی بسنده نمی‌شود. رمان خواننده را هر از گاهی میان دیالوگ‌های محوری‌اش به «ایسم»های جدید که مایه تمسخر یا بی‌اعتنایی نویسنده است، می‌کشاند. آن‌قدر که قانع می‌شود که توصیه من به داشتن یک مرور‌گر برای درک آنها و داستان بیهوده نیست.

کوچ شامار فرهاد حیدری گوران

 قصه داستان از رها کردن مردگان در گورهای جمعی پس از زلزله کرمانشاهان و کوچیدن به پایتخت آغاز می‌شود. این رفتن از آغاز تکلیف خوانده را مشخص می‌کند. ترک زادگاه، رفتن به سوی امید و نور نیست. کوچ «شامار بور‌بور» فرار از مرگ و زوال، به سوی یافتن فلسفه مرگ‌آگاهی است. جوانی که از کودکی تماشای گورستان چیالا از پنجره دبستان برایش فغان‌آور است، در بستر روایت، بارها به نا‌بودن، نیستی و روح‌ها و پیکر‌های بی‌ یا نیمه‌‌جان می‌رسد. شامار نوجوان که می‌گفت: «از جبهه نمی‌ترسیدم، می‌ترسیدم جنازه‌ام برگردد چیالا!»، از آغاز تا پایان که سوار بر اسب، نه برای همیشه که برای گریزی موقت از سرنوشت دچار‌ گشته، از پیش روی ما می‌رود، با وجود کرم‌افتاده ذهن و جسم خود و اطرافیانش مواجه است. شامار جوان تنها دل‌خوشی همراه در سفرش را هنوز به خود نیامده در هیاهو و بی‌افساری تهران از کف می‌دهد و مجبور می‌شود «ده‌فتر» آیینی که از پدر به امانت دارد و به قول خودش «تکه‌ای از بدنم بود» و آکنده از سر‌های مگو، را میان «آدم‌های دنیا‌زده»، «مثل دانه‌های انار» ببلعد. تلخی این از دست دادن، نا‌امیدی‌ای را همراه شامار می‌کند که تا آخر از اندیشه او، زندگی و کاری که به سختی در یک «کمپنجات» یافته‌ است و حتی ذهن خواننده دست نمی‌کشد. اگرچه از دید چهلتنان، که بارها از آنان یاد می‌شود، نا‌امیدی بزرگ‌ترین گناه باشد.

 علاوه بر شخصیت اصلی که «رفتن» و «گریختن» را آغاز کرده است، کاراکتر‌های متعددی در ساختار نقش خود را می‌آفرینند. اما حداقل یکی از آنها – شماسی – که دوست دوران تحصیل شامار است را می‌توان با شامار یکی دانست، چراکه «شماسی» گویی نه شخصی دیگر بلکه مستحیل شده شاماری است که حوادث زندگی او را از سر گذرانده است و حالا سر جای خود میخکوب، مرعوب و بی‌توان فقط زندگی می‌گذراند. شماسی، گویا سایه در هم کوبیده شامار است که ماموریت یافته در کنار او باشد، اجازه دهد خاطراتش را مرور کند و آنهایی را که از دامنه آگاهی او گریخته‌اند را فراروی حافظه‌اش آورد. شخصیت‌های غالبا زخم‌خورده و کرم‌افتاده داستان، در هیچ جای روایت نقطه امید و شوری – جز در اندک موارد دلخوشی‌ها و آرزوهای کوچک – در ذهن خواننده نمی‌گذارند. این تلخی نه فقط از ناخود‌آگاه نویسنده می‌تراود، بلکه به نظر می‌آید تعمدا چنین نقشی به آنها تحمیل شده است. «میموا»، «کیومرته»، رییس یا صاحب کمپی که قسمت زیادی از داستان در آن می‌گذرد و حتی دژبان‌هایی که پس از ترک موقت اعتیاد در کمپ واقع در جاده ساوه مانده‌اند، میزانی از تلخکامی را حکایت می‌کنند که مخاطب را به خفقان روح می‌کشانند. بیان همه این شور‌بختی‌ها برای آن است که علاوه بر بیان حقیقت زیستن نوین آدمی، لحظه گریز شامار از کمپ را با شکوه و رها‌کننده و آکنده از طراوت و امید کند.

«معجزه» خاموش شکل می‌گیرد و بر پشت اسبی رخ می‌نماید. رفتن بر اسب، با آنکه آمدن به دل حوادث با اتوبوس ساخته دست انسان حادث شده است، بی‌حکمت نیست. به این قرار که اسب بارها شکل نمادین خود را ایفا می‌کند. چه آن اسبی که از آنِ صاحب پیر و ظاهرا مجنون کمپ است و درنهایت داستان ناجی رهایی شامار می‌شود و خواننده در انتها خود را سوار بر بال‌های اسطوره‌ای آن می‌بیند و چه آن اسبان باستانی که از آنها یاد می‌شود، نماد آزادی‌اند. حیوانِ مظهر نجابت و وفاداری، البته که در میانه دنیای بی‌مهری‌ها بی‌دلیل از پستوی ذهن خالق اثر بیرون نتاخته است و انصافا به درستی در روایت از آن سود برده شده است. «کوچ شامار» اگرچه در بعضی دیالوگ‌های دوستانه که باید از لحن صمیمی‌تری سود می‌برد، به لحن و گفتمان روزنامه‌نگاری و وقایع‌نویسی گرایش پیدا کرده و آنها را در خواندن گاها دشوار و غیر‌واقعی جلوه می‌دهد، در باب «عشق» و «مهر‌ورزی» ورودی واقع‌گرایانه دارد. این وجه و نگاه فرهاد گوران به امر همیشه خوشایند و شیرین داستان‌ها، یعنی عشق، حقیقتی تلخ و شاید همزمان دل‌انگیز را به مخاطب می‌دهد. نگاه نویسنده به ساحت عشق نگاهی بیولوژیک است. می‌گوید: «انسان با عشق به فر‌گشت رسید و بدون آن بر‌می‌گردد به همان اصل خویش!» و جایی دیگر به عشق به زیستن نگاهی اینچنینی می‌کند: «نمی‌خواستم مار‌پله بازی کنم و هی از بازی بیرون بیفتم.» اگرچه «میموا» داستان از عشق‌ زمینی با ذکر‌های آسمانی یاد می‌کند، اما مرگ و زوالش در داستان بار دیگر، مخاطب را برای ورود به شیرینی کاذب عشق‌بازی نا‌امید می‌گذارد.
با همه این، «کوچ شامار» از معدود داستان‌های معاصری بود که آن را دغدغه‌مند و از سینه‌ای آگاه، بدون بازی‌های بیهوده لغات یافتم و خواندن آن را به اهالی فرهنگ توصیه می‌کنم.

[رمان ایرانی «کوچ شامار» نوشته فرهاد حیدری گوران را نشر بان در ۲۰۳ صفحه منتشر کرده است.]

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...