"عین" و "صاد" این روزها برای ما نه دو حرف سادهی الفبا که نشانی از یک تفکر دینی فعال در ادبیات معاصر ایران است. ولی همین "عین. صاد" روزهای ملتهب روشنفکری دههی چهل و پنجاه شد نام رمزآلود یک منتقد ادبی قهّار که با چهرهی ناشناس انسانی دینمدار، چاه چپگرایی را از راه دینباوری تمیز داد. علامت اختصاری قلم نقاد او سالها بعد و در اوج انقلاب از سوی ارادتمندان فکریاش "چشم جلوگیر" ترجمه شد. اما این روزها و در آستانهی هشتمین سالگرد (22/4/78) رفتنش "عین" و "صاد" شده است: علی صفایی حائری. یک روحانی با صفای اهل قلم که ضمن فراگیری دقیق متون حوزوی، ادبیات و هنر را مجال مناسبی برای نقد و نظر، از متن حوزهی دین تا کنه بیدینی و الحاد دیده بود. روحش قرین اولیای الهی.
این لیست برگزیدهای از آثار اوست. آثاری که به همت انتشارات لیلةالقدر منتشر میشوند.
مسئولیت و سازندگی
اولین کتابی است که از علی صفایی جوان منتشر شد. این کتاب در دو جلد و ده فصل تهیه و تنظیم یافته و در مورد روش تربیتی اسلام، حرفهایی برای گفتن دارد. در این کتاب از : مسئولیت و زیربناها، تربیت و مفهوم آن، مربی و ویژگیهایش، روش تربیتی و شناخت، جهانبینی اسلامی، استعدادها و روحیهها، سخن به میان آمده است. صفایی حائری با همین اولین کارش نشان داده است که حرفهای زیادی برای گفتن دارد.
انسان در دو فصل
در فروردین ماه سال 1360 عین صاد سخنرانی با همین موضوع در تالار وحدت میکند و در آن به تربیت انسان در دو مرحله پیش از بلوغ و پس از بلوغ اشارات مفصل و کارشناسانهای میدهد. سالها بعد و تحت اشراف خودش این کتاب از مجموعهی آن سخنرانیهای و برخی مباحث جدید، و در دو فصل تدوین و منتشر میشود. در فصل اول به محیطهای تربیتی، شکلها و عوامل تربیتی و وسائل تربیت توجه دارد. در فصل دوم، انسان را در چهار حوزهی معرفت، احساس، عمل و علوم مورد ارزیابی قرار میدهد. در این کتاب از تربیت اسلامی، فلسفه اسلامی، عرفان اسلامی و اخلاق اسلامی، صحبت شده و به اشاره میان دو جریان اسلامی در تربیت و فلسفه و عرفان و اخلاق خط فاصل گذاشته شده است؛ چون جریان التقاط همیشه ریشه در بیرون مرزهای اسلام ندارد...
روش نقد
این کتاب در پنج مجلد انتشار یافته است. در این مجموعه پس از بررسی مفهوم و ضرورت "نقد"؛ به معیار و روشهای نقد پرداخته شده و سپس هدفها، مکاتب، آدمها و عملها، از راههای گوناگونی، مورد انتقاد قرار گرفتهاند.
جلد اول این مجموعه به مفهوم نقد و ضرورت و معیار آن و سپس به روش نقد اهداف بر اساس: "سنجش اهداف با خودم" و "سنجش آنچه که یک هدف میدهد با آنچه که میستاند"، صحبت شده همچنین از نقد مکاتب بر اساس: نیازها و طرح کلی یک مکتب و نقش تاریخی و اثر علمی آن گفت و گو شده است.
جلد دوم روش نقد به نقد مکاتب بر اساس آرمانها پرداخته و پس از توجه دادن به آرمانها و طرحریزی آنها، به نیازها و پایههایی که آرمانها بر آن استوار میشوند، اشاره میشود. به این نکته که رفاه و عدالت به بیشتر از غریزه نیاز ندارند و آگاهی و تکامل به چیزی فراتر از فکر و عقل نیاز دارد، توجه داده میشود. سپس از مفهوم آزادی، تاریخ کوتاهی از آزادیخواهی و گامهای انسان برای رسیدن به آن و شکلها و عوامل و نقشهای آزادی توضیحاتی داده میشود.
جلد سوم به نقد آرمان، آگاهی و عرفان اختصاص دارد. اینکه چه انگیزههایی انسان را به سوی منبع نور و هدایت پناه داده و چه در اهدافی که این جریان را به همراه داشته و چه در شکلهای تاریخی این جنبش میپردازد. همچنین از مزایا و آفتهایی که در طول زمان بین مکاتب ذوقی و عرفانی وجود داشته است سخن میگوید.
جلد چهارم در این نوشتار با توجه به آرمان "تکامل" و مفهوم گسترده و وسیع آن، به تحلیل مارکسیسم پرداخته و آن را از ماده تا حیات، تا شعور، تا انسان ابتدائی، تا انسان تاریخی و تا انسان انقلابی پیش برده و سپس با پذیرش اصول دیالکتیک به نقد آن تحلیل پرداخته و نهایتا کلیت این اصول را به نقد و بررسی کشانده است.
جلد پنجم، در این نوشته نیز با توجه به آرمان "تکامل" به تحلیل و نقدی از اگزیستانسیالیزم میپردازد و با مطرح کردن اندیشههایی از هایدگر و سارتر، به جمعبندی این افکار و سپس تحلیل و نقد آنها میپردازد.
استاد و درس
این مجموعه از دو قسمت: "صرف و نحو" و "ادبیات، هنر و نقد" تشکیل شده و هر قسمت تحت عنوان کتابی مجزا به چاپ رسیده است. کتاب اول در مورد صرف و نحو نوشته شده و به روش تدریس و آموزش اشاره دارد. کتاب دوم در مورد ادبیات، هنر و نقد سخن میگوید. آن چه که نویسنده را بر آن داشته تا به نوشتن این بخش، در کتابی مجزا همت گمارد، همانا عدم گفتگو از جریان هنر و خواستگاه آن و تنوع شکلهای هنر و توضیح آن و رکود رواج هنر در دورههای مختلف و قانونهای مختلف حاکم بر این جریان در کتب حوزوی و علوم بلاغتی موجود است. از آنجایی که در منظر و مکتب دینی دهه چهل و پنجاه، از مفاهیمی چون جریان نقد هنر و معیارهای گوناگون آن سخنی به میان نیامده و از موضوعات مهمی مانند: زیبایی، حقیقت، واقعیت، ذوق، درک مشترک از زیباییها، چیستی و چرایی سبک هنرمند، وجوه هنری شخصیت هنرمند، تعهد و التزام هنری گفتو گویی نیست؛ لذا "استاد و درس" در سه فصل مفصل و کامل تهیه و تنظیم گردیده است.
روش برداشت از قرآن
در این کتاب ابتدا توضیحی از کلمههای: تفسیر، روح، نور، ظهر، بطن، تاویل، تنزیل داده شده و حدود هریک مشخص گردیده است. سپس برای رسیدن به تفسیر و روح قرآن از راهها و اصول الهی آن سخن گفته شده است. نوع نگاه جناب عین صاد در این اثر و دیگر آثار قرآن محورش تابع یک نوآوری منطبق با اصول پویای تفسیر شیعه است.
رشد
در "رشد" دیداری با سورهی مبارکه "عصر" و داستان انسان، سرمایهها، نیازها، بازارها، سودها و خسارتهایش روایت میشود. در این کتاب از مفاهیمی چون سعادت، رشد و مغفرت سخن گفته شده و درباره نقش ایمان و مومن مباحث جذابی مطرح شده است.
تطهیر با جاری قرآن
این کتاب مجموعهای است از تفسیر تعدادی از سورههای قرآن با روشی نوین که در سه جلد به چاپ رسیده است. مولف سعی کرده تا با توجه به نارسایی و جوابگو نبودن روشهای مجموعی، موضوعی و واژهای در تفسیر قرآن، اعم از روشهای قدیم و جدید و همچنین ناقص بودن روش کار با توجه به شان و تاریخ نزول و با توجه به تفاسیر و اقوال و تداعی و معانی و جریان عمل راه و روشینو در رابطه با قرآن و تفسیر آن ارائه دهد. جلد اول از تطهیرها به تفسیر و توضیح سورههای: ناس، فلق، توحید، تبت، نصر، کافرون، کوثر، همزه، فیل، قریش و ماعون میپردازد. جلد دوم به تفسیر سوره بقره اختصاص دارد و جلد سوم هم به تفسیر حدود 18 آیه از سوره آل عمران پرداخته و مروری دارد به 20 سوره دیگر از سورههای نورانی قرآن کریم.
وارثان عاشورا
نوشته مزبور مجموعهای است از پنج مبحث در زمینههای اضطرار به دین و حجت، حق و شبهه، احیای امر، وارثان عاشورا، اصحاب اباعبدالله(ع). این کتاب شامل سخنرانیهای مرحوم عین صاد در چند دهه محرم است که با قلم خودش تنظیم شده است. در بخش اول کتاب نویسنده به بحث از اضطرار به ولی و انتظار برای ولی پرداخته است و با توجه با آیاتی از سورههای آل عمران، فجر و تکاثر از تمحیص و بلا و فتنه و اشتغال به نعمت گفته است. در بخش دوم به تحلیلی از حق و شبهه میپردازند تا در برخورد با شبهه و فتنه و وسوسه و بدعت همراه نور و هدایت و بینات و فرقان بتوانیم مسلط و بهرهمند باشیم. در بخش سوم به این نکته پرداخته شده است که احیای امر اهل بیت(ع) را چگونه و از کجا دنبال کنیم، تا از کسانی باشیم که به حیات قلبی میرسند. در مبحث چهارم که عنوان کتاب هم از همین بحث گرفته شده، مولف توضیح میدهد که میراث حسین(ع) که وارث آدم تا خاتم است به کسانی خواهد رسید که از آگاهی و علم، عبودیت و تقوا، عبودیت و صلاح برخوردار باشند و مینویسد: «اینها وارثان عاشورایند». در بخش پنجم کتاب به تحلیل و تطبیق و بررسی اوصاف و خصوصیات اصحاب اباعبدالله پرداخته میشود؛ که چطور مسلم بن عقیل به استقامت و صبر، هانی بن عروة به حمیت و حمایت، حر به محاسبه، مقایسه و انتخاب، زهیربنقین به نجات، فلاح و سرداری؛ و قیس بن مسهر و عبدالله بن یقطر به مقام سقایت، رسالت و شهادت و همچنین دیگر یاوران عاشورایی امام به آن مقام وفا و ادب و فداکاری و فوز رسیدند.
درسهایی ازانقلاب
مجموعهای است متشکل از سه دفتر که هر کدام بعنوان کتابی مجزا تحت عناوین: انتظار، تقیه و قیام به زیور چاپ آراسته شدهاند. در این مجموعه از چهار مرحلهی انقلاب اسلامی و مفاهیم هریک سخن گفته شده است. سه گام "بینات" یعنی روشنگری، "انتظار" یعنی آماده باش، "تقیه" یعنی پنهان کاری و "نفوذ" تو را به گام نهایی یعنی "جهاد و قیام" راه میبرد. دفتر اول حاوی مباحث انقلاب اسلامی، بینات، انقلاب فرهنگی، بینش بنیادی، راه انبیا، انتظار، مدیریت و تشکل اسلامی است. دفتر دوم حاوی مطالبی چون تقیه و مفهوم آن، اهداف، ابعاد، ضرورت، فقه، موارد و احکام و شرایط و مقدار و حدود تقیه و در نهایت تاریخ این موضوع صعب مستصعب است. دفتر سوم این نوشتار یکپارچه هم در قیام و جهاد و مفهوم آنها، فضیلت جهاد، آثار و انواع آن حرفهایی برای گفتن دارد.
از معرفت دینی تا حکومت دینی
اگر حیات انسان در همین محدودهی هفتاد سال عمر خاکی مطرح باشد به بیش از 3 اصل: علم و اطلاعات، قراردادها و منافع مشترک هیچ احتیاجی ندارد. در این سطح بر فرض، خدا اثبات شود و یا در اعتقاد انسان ریشه گیرد و بر فرض هم که رسول و ولی و مذهب، موثر و مفید باشند، اما هیچ ضرورتی ندارد و لازم نیست که مبنای زندگی فردی و جمعی انسان باشند، این کتاب جمع و جور نموداری است از سیر قهری معرفت دینی تا جامعهی دینی و نهایتا حکومت دینی. این نوشتار در غالبی کاملا جدید به مباحثی از قبیل: شبهات در حوزهی دین و حکومت دینی، حکومت در ادیان وحیانی، طرح کلی دین و نظام سازی و حکومت دینی در حوزهی مسلمین میپردازد.
نامههای بلوغ
نامههای بلوغ، گرچه از پنج نامه و وصیت مولف به فرزندان خویش در هنگام بلوغ تشکیل یافته است، ولی با توجه به این نکته که دوران بلوغ دوران بحران روحی و دروهی تعقل و سنجش و انتخاب در آدمی است و از آنجا که این انتخاب نیاز به بینش و آگاهی و معیاری برای انتخاب دارد، برای آنانکه در جستجویند تا بتوانند در این بازار مکاره و در این دنیای متلاطم دچار بحران عمل و شتابزدگی در عمل نگردند، مفید فایده است.
نظام اخلاقی اسلام
این نوشته مجموعهای است از سخنرانیهای استاد دربارهی جایگاه نظامها در دین و ضرورت طرح آنها به خصوص نظام اخلاقی اسلام که با محوریت دعای مکارمالاخلاق ارائه و تدوین شده است. در این مختصر بیان شده که چگونه معرفت(یقین) به همراه محبت(ایمان) و نیت و عمل آدمی، ترکیب میشود و سپس این ترکیب بنا به آیه شریفه «یبدل الله سیئاتهم حسنات» به تبدیل سیئات به حسنات میانجامد. نظام اخلاقی اسلام همین ترکیب و تبدیل است. ترکیبی است از معرفت و محبت و نیت و عمل، که سبب تبدیل بدیها به خوبیها میشود. این نوشته در سه فصل تهیه و تنظیم شده است: فصل اول به جایگاه نظامها در مجموعهی دین، ضرورت طرح نظامها، جایگاه نظام اخلاقی، مکاتب اخلاقی و نقد آنها و تفاوت نظام اخلاقی با احکام توجه دارد. فصل دوم به "دعا و حقیقت آن" و فصل سوم به مروری بر دعای "مکارمالاخلاق" میپردازد.
ذهنیت و زاویه دید
این کتاب نقادانهترین کتاب علی صفایی حائری است که در عرصه ادبیات داستانی این بار با فاصله گرفتن از مباحث انتزاعی، بسیاری از آثار پر مخاطب صاحبنامان ادبیات ایرانی را به عیار نقد سپرده است. کتاب "صد سال داستاننویسی ایران" حسن عابدینی، "کلیدر" محمود دولتآبادی، "صد سال تنهایی" گارسیا مارکز، "سووشون" سیمین دانشور و "آدمهای غایب" تقی مدرسی تنها تعدادی از آثار نقد شده در این کتاب هستند.